Óì ñàéí àìãàëàí áîëòóãàé.
Õóòàãò Ýíýòõýã õèéãýýä öàñò Òºâäèéí îðîí, Èõ Ìîíãîë ñýëò ãóðâàí îðíûã “Íîìò ãóðâàí îðîí” õýìýýí àëäàðøóóëàí íýðëýäýã áºãººä èéí íýðëýñýíèé ó÷èð þóí õýìýýâýë äýýðõ ãóðâàí îðîí íü ºâºð õîîðîíäîî øàøèí ñî¸ëûí àðâèí èõ õýëõýý õîëáîî, äýýäèéí íîìûí àðèóí íàíäèí ø¿òýí áàðèëäëàãûã ñàéòàð òîãòîîñíûõ áèëýý.
¯¿íèé íýãýí òîä èëðýë íü äîðíî äàõèíû èõ áàãà àðâàí óõààíû àé ñàâä áàãòàõ “òîéðîí á¿æèõ” óõààí áóþó “öàì” õýìýýõ íóóö òàðíèéí áÿñàëãàë äèÿàíû çàí ¿éëèéí óëàìæëàë þì.
Öàì á¿æèã õýðõýí äýëãýðñýí òóõàé öàìûí ñóðâàëæ áè÷èãò äóðüäàõäàà: Öàñò òºâäèéí îðíîî áóðõíû øàøèíã äýëãýð¿¿ëýõýýð àíõíû ñ¿ì äóãàíàà áàðèõààð áýëäýõ òýð ¿åä õàð ç¿ãèéí ëóñ ñàâäàãóóä õàðøëàí òîòãîðëîæ ñààä áîëñîíä Ýíýòõýãèéí èõ áàãø ëîâîí Áàäàìæóííàé íóóö òàðíèéí ¸ñîíä òóëãóóðëàí öàì á¿æãèéã äýãëýí ãàðãàæ óëìààð öàì á¿æèãëýõ çàí ¿éëýýð õàð ç¿ãèéí ëóñ ñàâäàãóóäûã íîìõðóóëàí äàðæ òºâä îðîíä áóðõíû øàøèí ýðäýíèéã äýëãýð¿¿ëýõèéí ýõèéã õàòãàæ òºâäèéí àíõíû õèéä áîëîõ Öîãò òºãºëäºð Ñàìúÿà õèéäèéã áàéãóóëæýý. Ò¿¿íýýñ õîéø öàì á¿æèã óëàì èõýýð äýëãýðñýí” õýìýýí òýìäýãëýñýí áàéäàã.
Õàðèí Ãýë¿ãáà ¸ñíû áóþó Øàðûí øàøíû óðñãàëûí ãýãäýõ öàìûã äºðºâä¿ãýýð Ïàí÷åí ýðäýíý Ëóâñàí÷îéæèæàíöàí áîãä áýýð 1652 îíä Äàøëõ¿íáý õèéäýä àãü òàðíèéí äàöàí áàéãóóëàõäàà äýãëýí ãàðãàñàí ãýäýã.
Òýðõ¿¿ Äàøëõ¿íáý õèéäèéí Ãýë¿ãáý ¸ñíû öàìûí óëàìæëàë 18-ð çóóíû ýõýí ¿åä ìîíãîë îðîíä äýëãýðñýí áà ò¿¿íèéã “Æàõàð öàì” áóþó “Õ¿ðýý öàì” ãýæ íýðëýäýã. Ýíý òóõàé àìíààñ àì äàìæèí ÿðèãäàõ íýãýí ò¿¿õèé㠺㿿ëáýýñ: Òºâäèéí Äàøëõ¿íáý õèéäýýñ çàëàãäàí èðñýí ªíäºð Õà÷èí õýìýýõ ëàì òýð ¿åèéí ìîíãîë ëàì íàðûí õ¿ñýëòýýð æàõàð öàìûí óëàìæëàëûã çààí ºãñºí áîëîâ÷ öàìûí íàðèéí óâèäàñûã áàãòàààñàí ãýõ “Äàíñð¿í æàìöûí ãàð÷èì” õýìýýõ íîìîî çààæ ºãñºíã¿éä èõ õ¿ðýýíèé 12-ð õàìáà ëàì áóþó îëíîî Æàäàðûí õàìáà ëàì õýìýýí àëäàðøñàí Àãâààíëóâñàíõàéäàâ áýýð “Äàíñð¿í æàìöûí ãàð÷èì” õýìýýõ íîìûã ººðºº ìºøãèí çîõèîñîíä öààä ýõ íîìòîé íü òóí àäèë áîëñîí ãýäýã ò¿¿õòýé. Ýíý ìýòýýñ ¿çâýë õ¿ðýý öàì íü õýäèéãýýð Òºâ人ñ óëàìæëàãäñàí áîëîâ÷ ìîíãîë òºðõ áàéäàë, ìîíãîë çàí ¿éëèéã íýãýíòýý øèíãýýñýí ìîíãîë÷óóä áèäíèé øàøèí ñî¸ëûí íýãýí ÷óõàë íàíäèí ºâ áîëòëîî õºãæèí äýëãýð÷ ÷àäñàí áàéõ þì .
Ýíýõ¿¿ øàøèí ñî¸ëûí íàíäèí ºâ áîëñîí Õ¿ðýý öàìûí çàí ¿éë íýëýýí îëîí æèëèéí òóðø òàñàëäàñíû ýöýñò 2003 îíîîñ ýõëýí Ç¿¿í õ¿ðýý Äàø÷îéëèí õèéäýä äàõèí ñýðãýýí æèë á¿ð òîãòìîë ãàðãàäàã óëàìæëàëòàé áîëñîí þì. Áèä Õ¿ðýý öàìûí óëàìæëàëûã ñýðãýýõäýý íîì÷ ìýðãýí áàãø íàðààñàà ºâëºí àâ÷, ìºí ýõëýí Õ¿ðýý öàìûí óëàìæëàëûã àâñàí Òºâäèéí Äàøëõ¿íáý õèéäýýñ òóñ õèéäèéí ëàì õóâðàãóóä öàìûí óëàìæëàëûã äàõèí çàëæ èðñýíäýý ñýòãýë õàíãàëóóí áàéäàã.
Áèä á¿õíèé òààëàí ñ¿ñëýí äýýäëýõ ãýæ áóé æàõàð öàì íü íóóö òàðíèéí áÿñàëãàë äèÿàíû çàí ¿éë ìºíèé òóë öàì á¿æèã õèéõ ëàì íàð öàì ãàðàõààñ îëîí õîíîãèéí ºìíº Èõ àþóëãàã÷ Æèãæýä áóðõíû ¿¿äíýýñ áÿñàëãàë äèÿàí, íÿíáà ä¿âà õèéæ íîìûí õ¿÷ýý óëàì ëàâøðóóëäàã óëàìæëàëòàé. Èéíõ¿¿ íîìûí á¿òýýë õèéñýí ëàì õóâðàãóóä öàì ãàðàõààñ 4 ºäðèéí ºìíººñ æàõàð öàìä õýðýãëýãäýõ áàëèí òàõèë, áàã ºìñãºë òýðã¿¿òíýý àäèñëàí, æàíëàâ îðøîîõ “àäèñëàãà” õýìýýõ õóðàë õóðäàã. Ò¿¿íèé äàðààõ ãóðâàí ºäºð æàõàð õýìýýõ ýðëýã íîìóí õààí ×îéæèë áóðõíû îðøèí çàëàðäàã õîò ìàíäàë áîëîí, àëèâàà ìóó á¿õíèé ¿íäýñèéã òàñäàã÷ ñîðûí áàëèíã ä¿âëýí á¿òýýõ æàõàð öàìûí õóðàë õóðàõ áà ºäºð á¿ð äîòîð öàì ãàðäàã.
Ñ¿¿ë÷èéí ãóðàâäàõü ºäºð ñàÿ ãàäàð öàì ãàðàõ áºãººä àíõëàí ¿õýë ìºíõ áóñûã èëýðõèéëñýí Ä¿ðòîä äàâàã áóþó “¯õýýðèéí ýçýí” ãàð÷ èðýí öàì öàìíàõ ãàçðûã àðèóñãàí àäèñëàæ òîéðîí öàìíàäàã. Ýíýõ¿¿ ¿éëäýë íü ñàâ åðòºíö áîëîí ò¿¿í äýýð îðøèí áóé øèì åðòºíöèéí ìºíõ áóñ ÷àíðûã òàíüæ ìýäñýíýýð ñàÿ àðèóñàë ãýãýýðýëä õ¿ðäýãèéã áýëãýääýã.
Öàì á¿æèã íü íýã òàëààñàà ñî¸ë óðëàãûí íàíäèí ºâ ìºíººñ ãàäíà íºãºº òàëààñàà àëèâàà çîâëîí ç¿äã¿¿ð, ìóó á¿õíèé ¿íäñèéã òàñëàí àìèðëóóëàõ çîðèëãîòîé øàøíû çàí ¿éë ìºíèé òóë çºâõºí í¿äýýð ¿çýæ áàÿñàõààñ ãàäíà ñ¿æèã áèøðýëýý ÷àíäàëæ, àðèóñàë áÿñàëãàëàà ýðõýìëýí, ýðãýë ìºðãºë, áîäðîë çàëáèðàëàà õè÷ýýâýë òóñ ýðäýì ãàðàõ íü äàìæèãã¿é þì. Èéì ÷ ó÷ðààñ óðä óðäûí ìýðãýä¿¿ä “öàì ¿çñýí õ¿íèé ñýòãýë àðèóñàæ, èðýýä¿é õîé÷äîî ãýãýýðýëä õ¿ðýí, áóðõàí áîâüñàäâàà íàðûí ãýãýýí ä¿ðòýé ó÷ðàõûí åðººëèéí äýýä áîëäîã” õýìýýí ¿çäýã òóë ñàéíû åðººëºº òàëиáèæ, ñ¿ñëýí äýýäýëæ ¿çýõ íü ýðõýì àæãóó.
Òèéíõ¿¿ “Ä¿ðòîä äàâàã” öàìûí òàëáàéã àðèóñãàí àäèñëàñàíû äàðàà öàìûí çàí ¿éëèéã ìóó õîðëîëîîñ õàìãààëàõ Ç¿ãèéã òýòãýã÷ 15 ×îãæîí-ã áýëãýäñýí 15 ëàì õóâðàãóóä õèóð òóã áàðüñààð öàìûí òàëáàéã òîéðîí ººð ººðñäèéí áàéðûã ýçëýí çîãñîíî. ¯¿íòýé íýãýí õàìò öàìûí òàëáàéí òºâ äóíä áàéðëàõ ñîðûí àñàðò 3 ºäðèéí òóðø óðèí á¿òýýñýí ñîðûí áàëèíã çàëäàã.
¯¿íèé äàðàà öàìûí ãîðòèãò Õàøèí õààí õ¿¿õä¿¿äèéí õàìòààð ãàð÷ èðíý. Íîìò îðíóóäàä áóðõíû øàøèíã äýëãýð¿¿ëýõ ¿éëñýä Õàøèí õààí ãîë ºãëºãèéí ýçýí áîëæ øàøèí íîìûã èâýýí òýòãýñýíèé áýëýã äýìáýðýëèéã áîäîëöîí öàìûí ä¿ðä íèéò ºãëºãèéí ýçäèéã òºëººë¿¿ëýí ýíýõ¿¿ ä¿ðèéã îðóóëàõ áîëñîí ãýäýã. Åð íü ºãëºãèéí ýçýä íü øàøèí íîì îðøèí äýëãýðýõèéí íýãýí ãîë ¿íäýñ áîëäîã àæãóó.
Äàðààãèéí öàì áîë Ýðëýã íîìûí õààíû ýë÷ áîëîõ Øèâà áóþó áóãà, Ìàõý áóþó áóõ õî¸ð øàøèí íîìûí äàéñíûã ñàìðàí ò¿éâýýæ, ¿ëäýí äàðàõûã áýëãýäñýí öîãëîã ãàâøãàé õºäºë㺺í õèéæ öàìíàí á¿æíý.
Åð íü øàøèí íîìûí äàéñàí õýìýýõèéã ãàäíààñ í¿¿ðëýõ õºíººëò äàéñàí, õîðòîí àðààòàí, õ¿éòýí ìýñèéã ¿ë õýëýõ áºãººä õàðèí òýäãýýð õîð õºíººëèé㠺人õ äîòîîä ìóó ñýòãýëèéã õýëäýã. ¯¿íä :
1. Øóíàë òà÷ààë
2. Óóð õèëýí
3. Ìóíõàã ñýòãýë
4. Áèåý òîîõ îìîã
5. Àòàà õîðñîë òýðã¿¿òýé ìóó ñýòãýë¿¿ä áàãòàíà.
¯¿íèé äàðààãààð ýä õºðºíãèéã àðèâæóóëàí ñàõèã÷ Ãîíãîð, Íàìñðàé áóðõàä çàëðàí èðæ ýëäýâ ñààä òîòãîðûã äàðàí àìèðëóóëæ, ÿëàíãóÿà ¿ãýýã¿éí ÿäóó çîâëîíã àðèëãàí, ýä õºðºí㺠àðèâæóóëàõûí øèä á¿òýýëèéã õàéðëàõûã áýëãýäýí öàìíàäàã.
Ò¿¿íèé äàðàà Óëààí ñàõèóñ Æàìñðàí áóðõíû íºõºä áîëîõ Ðèãáèé ëõàìî áîëîí Ëàéõàí íàð öàìûí òîéðîãò çàëðàí èðæ Æàìñðàí áóðõíû çàëðàõ çàìûã àðèóñãàí òîäîäòãîõûí äàøðàìä øàøèí íîìûí äàéñàíã äàðæ, àëèâààä ò¿éòãýðëýõ ñààäûã àðèëãàõûã áýëãýäýí öàìíàíà. ¯¿íèé äàðàà Óëààí ñàõèóñ áèåýðýý çàëðàí èðæ ýëäýâ ç¿éëèéí äàéñàí, ñààä òîòãîðûã ãýñãýýí òàñäàõ õºäºë㺺í õèéæ öàìíàñààð ýðãýí çàëàðäàã.
Äàðààãèéí öàì áîë èõ ìàõà ãàëà Ãîìáî áóðõíû íºõºð ñýëò áîëîõ ×àäðàà áàëà, Çèíà ìèäðà, Äàããè ðàçà, Äàðàã÷èä çýðýã äºðºâ öàìûí ãîðîîíä çàëðàí èðíý. Ýíýõ¿¿ äºðºâ íü ëóñûí íàéìàí àéìãèéí äîãøèí äºðâºí ëóñûã íîìõîòãîí äàðæ Ãîìáî áóðõíû ýðõýíä îðóóëàí óëìààð àìüòíû òóñûã ¿éëä¿¿ëýõýýð 4 ç¿ã íàéìàí çîâõèñò çàðààëààð èëãýýõ áàéäëûã èëýðõèéëýí öàìíàäàã. Èéíõ¿¿ öàìíàñàíû ýöýñò èõ ìàõà ãàëà Ãîìáî áóðõàí çàëðàí èðæ ìºí ë øàøèí íîìûí äàéñíûã äàðæ, àëèâààä ò¿éòãýðëýõ òîòãîðûã àðèëãàí öàìíàõ áîëíî.
¯¿íèé äàðàà õóòàãò Ýíýòõýãèéí íîìûí ìýðãýäèéã èëýðõèéëñýí õî¸ð Àçàð ãàð÷ èðýí öàìíàõ áºãººä ýíý íü íîìò ãóðâàí îðíû øàøèí íîìûí ø¿òýí áàðèëäëàãûã èëýðõèéëäýã. Õî¸ð Àçàðûí äàðàà óðò íàñò Öàãààí ºâãºí óðò íàñ, óäààí æàðãàë, ºëçèé õóòãà, áóÿí õèøãèéã îëîí ò¿ìýíä ò¿ãýýí ýëãýìñ¿¿ äîòíîîð öàìíàí á¿æíý.
Óðò íàñò öàãààí ºâãºíèé äàðàà ýðëýã íîìûí õààíû ýë÷ íàð áîëîõ ×àìáîí áóþó Öàìûí íî¸í, Øàíàã, Àðãàìáà, Ñýðæèìáà áóñàä Øàíàã íàðûí õàìò ãàð÷ èðýí äºðâºí ç¿ã íàéìàí çîâõèñò îðøèõ àä äîí, á¿äè øèìíóñûã ñ¿ðýýðýýí äàðàõ áýëãýäýëòýé õºäºë㺺í õèéæ öàìíàõ áà íýí ÿëàíãóÿà àëèâàà ìóó á¿õíèé ¿íäýñ áîëñîí ìóó ñýòãýëèéã äàðàõààð öàìíàíà.
Äàðààãèéí öàì áîë Ýðëýã íîìûí õààí ×îéæàë áóðõíû þ¿ì Çàìèíäè çàëðàí èðæ öàìíàõ áà ò¿¿íèé äàðàà öàìûí ãîë ä¿ð áîëîõ Ýðëýã íîìóóí õààí ×îéæàë ººðèéí áèåýð øàøèí àìüòíû äàéñàí, ñààä òîòãîðûã ¿ëäýí äàðàõààð öàìûí òàëáàéä çàëðàí èðíý. Ýðëýã íîìûí õààíä òàõèë ñýðæèì ºðãºñºíèé äàðàà íèéò áóðõàä õàìòðàí öàìíàõ áà ýíý íü áóðõíû øàøèí õèéãýýä ÿëàíãóÿà áîãä çîíõîâûí ñóäàð òàðíèéí õîñ ¸ñíû ýíýõ¿¿ øàøèí ýðäýíý ºíº óäààí îðøèí äýëãýð÷, ýõ áîëñîí õàìàã àìüòàí á¿õýí ýíý ÿâàà àõóé ¿åñòýý àìãàëàí æàðãàëàíã ýäýëæ ýöýñ õîéòäîî áóðõíû õóòãèéã îëîõûí åðººëèéã òàëáèí öàìíàäàã.
Öàìûí ýöýñò øàøèí íîìûí äîòîîä äàéñàí áîëîõ àëèâàà ìóó á¿õíèé ¿íäýñ óóð õèëýí, øóíàë òà÷ààë, ìóíõàã çýðýã ãóðâàí ìóó ñýòãýë, ãàäààäûí ò¿éòãýð áîëñîí á¿òýí æèëèéí õîîðîíä òîõèîëäîæ áîëîõ á¿õèé ë áàð÷àä ñààäûã ãýñãýýí àìèðëóóëàõ áýëãýäýë á¿õèé Æàõàðûí áàëèí, Ñîðûí áàëèí òýðã¿¿òýíèéã ãàëä ºðãºñºíººð õ¿ðýý öàìûí çàí ¿éë ºíäºðëºäºã. Öàìûí çàí ¿éëèéã ã¿éöýëä¿¿ëñýíýýð îðîí íóòàãò ãàí çóä, ãàé ãàìøèãûí õºíººë àìèðëàæ, àìàð àìãàëàí, ºëçèé õóòàã á¿ðäýõ òýðã¿¿òýí òóñ ýðäýì öàãëàøã¿é ãàðäàã òóë öàì ¿çýõýýð õ¿ðýëöýí èðñýí ñ¿ñýãòýí îëîí ñ¿ñëýí çàëáèðæ õ¿ðýý öàìàà òààëàí ¿çäýã çàíøèëòàé áèëýý.
ªëçèé õóòàã îðøèõ áîëòóãàé.
Òàéëáàðûã ýâë¿¿ëñýí Äàø÷îéëèí õèéäèéí ëàì Ö.̺íõ-Ýðäýíý.
\
ÓÁ õîò. 2007.09.30
No comments:
Post a Comment