Friday 30 December 2011

“Дамбийжанцан ба Монголын баруун хязгаар”

Дамбийжанцан
ХХ зууны эхэн үеийн Монголын түүхийн хуудсанд өөрийн ул мөрөө тодхон үлдээсэн харь улсын гаралтай нилээд хүмүүс байдгаас Хаант Орос улсын харьяат Жа лам хэмээн олнаа алдаршсан монгол үндэстэн халимаг Дамбийжанцан юм. Энэ хүний намтар, мөн Монголын баруун хязгаарт өнгөрүүлсэн амьдралаас цухас дурдъя.
Дамбийжанцан болбаас 1860-аад онд Астраханы ойролцоох газар Төмөрсанаа гэдэг хүний хүү болон төржээ. Түүнд эцэг нь Амар гэдэг нэр өгсөн ба хүүхэд ахуй насандаа Долон нуурын дацанд, идэр насандаа Түвэдийн Гоман дацанд тус тус шавилж бурханы шашны мэдлэгийг эзэмшиж, улмаар хөрш айлынхаа ламыг егүүтгэсэн хэргээр Түвэдийн Лхасаас хөөгдсөн гэж судлаачдын бүтээлд тэмдэглэжээ.
1889 он буюу шарагчин үхэр жилийн намар Дамбийжанцан анх Монголын баруун хойд хязгаарын Жинжлиг харуулаар хил нэвтрэн ирсэн аж. Тэрбээр хаанахын, хэн болох нь тодорхойгүй байсан учир албаны түшмэд түүнийг баривчилж Улиастайн манж жанжины  газарт аваачин байцаахад,”Би Оросын харьяат боловч монгол хүн, Монголын газарт явахад бичиг буй, үгүй нь юуны хамаа. Би бол Амарсанаагийн ач, Монголын хувь заяаг зөв замд оруулах тавилантай төрсөн хүн” гэх зэргээр мөчөөрхөж байгаад суллагдсаныг Улиастай дахь орос худалдаачин Элеский буюу А.В.Бурдуков зэрэг хүмүүс батлан бичсэн. Өөрийг нь мөрдөж байцаасан монгол түшмэдэд Дамбийжанцан хандаж “Манай Монгол одоо тусгаар улс болох цаг үес тохиолдсон. Гэтэл та нар Монгол юугаан хэргийг хайхрахгүй манжийн тэжээвэр болж байх нь хөөрхий” гэж өгүүлсэн ажээ. Энэ нь Манжийн эрхшээлийг үл тэсвэрлэн занаж хорсохын туйлд хүрсэн монголчуудын бодол оюунд тодоос тод ул мөр үлдээсэн ба Монголын баруун хязгаарын зарим нутгийн ард олон Дамбийжанцанг авралын од хэмээн бурханчлан шүтэж эхлэхэд хүргэжээ.
Ингэж монголчуудын дунд өөрийн байр сууриа олж эхэлсэн Дамбийжанцан бээр Нарубанчин, Зая бандида, Ламын гэгээн буюу Эрдэнэ бандида хутагт зэрэг Монголын бурхан шашины ихэс дээдэстэй биечлэн уулзаж, мөн Халхын төв рүү орж Их Хүрээнд хэдэн сараар саатжээ. Дараа нь тэрбээр Монголын дорно захын Лхаваанрэгзэн бэйсийн хошуунд очиж хэдэн жил сууж “шинэ лам” нэртэй болж яггүй барилддаг шөрмөстэй бөхийн нэг гэгдэж  яваад өөрийгөө Даваа шабрун гэж нэрлэн хавчиг үүрэгтэй бадарчин болж, Цастын орныг зорин хөдөлж сааталгүй явсаар Засагт хан аймгийн Засагт ханы хошууны хамба хутагт хэмээх хувилгаан ламын сүмд сар хиртэй суугаад цааш одсоноос хойш хэдэн жил сураггүй болсон байна.
Дээр өгүүлснийг зарим судлаачид арай ондоогоор бичсэн нь бий. Тухайлбал Ю.Н.Рерихийн мэдээлснээр бол Дамбийжанцан Улиастайн манж жанжины газарт байцаагдаж байхад нь тэнд байсан оросууд манж хятадуудтай ярилцаж суллуулсан гэнэ. Үүний дараа тэрбээр Улиастайгаас шууд Ховдод очоод тэнд хэдэн сар болж дахин Улиастайгаар дамжиж Их Хүрээ орж, хэдэн жилийн дараа Орос цэрэгт баривчлагдан Хиагтад хүргэгдээд сураггүй болсныхоо хойно 1900 онд Түвэдийн Кам муж руу явж байсан П.К.Козловын шинжилгээний ангид хөлсний ажилчин болж явахдаа өөрийгөө Шарав лам хэмээн нэрлэж байжээ. Уул шинжилгээний анги Түвэдийн нутгийн захад хүрэхэд тэндэхийн эрх баригчид хориглон саатуулж цааш явуулахгүй болохоор П.К.Козлов Дамбийжанцанг илгээж түвэдүүдтэй хэлэлцээ хийх зөвшөөрөл олж ирэхийг даалгасан боловч тэрбээр Дорнод Туркестанаар хэсч нэлээд хугацаа өнгөрсний хойно Ховдыг чиглэн Монгол руу яваад бас л сураг алдарч байгаад 1910 оны орчим дахин Харшаарт ирэхдээ лам дээлийн дотуур европ цэргийн дүрэмт хувцас өмсөж үс сахлаа хусаж зүсээ нэлээд хувилгасан байсныг орос худалдаачин Кряжин үзсэн ажээ.
1911-1912 оны заагаар Дамбийжанцан нэгэн ламын хамт хос тэмээтэй Харшаараас Ховдыг чиглэн хөдөлж, Захчин, Өөлдийн нутгийн захад ирж Торгуудыг дамжин тэр хавийн газар орноор хэдэн сар сууж элдэв аргаар нутгийн олныг өөртөө бишрүүлж чадсан байна. Энэ зуур Нийслэл Хүрээнээс цэрэг ирж Ховдыг манж хятадын цэргээс чөлөөлөх,амбанг үлдэн явуулах гэж буйг явуулын хүмүүсээс удаа дараа лавлан мэдэж, тэр хавиас хэсэг эрчүүдийг цуглуулан Ховдын ойролцоо очиж цэрэг нэмэн элсүүлж, хүнс, агт уналга базааж байгаад Жалханз хутагт Дамдинбазар, С.Магсаржав, Ж.Дамдинсүрэн нарыг очмогц тэдний цэрэгтэй нийлж, харилцан зөвлөж Ховдыг чөлөөлөхөд багагүй гавьяа байгуулсан нь түүнийг хүндлэн бишрэхэд томоохон түлхэц болжээ.
Ховдыг хэрхэн чөлөөлсөн талаар Дамдинсүрэн, Магсаржав, Наваанцэрэн, Дамдинбазар нараас Олнаа өргөгдсөний хоёрдугаар он долоон сарын арван таван буюу 1912 он 8-р сарын 17-нд Монгол улсын эзэн хаан Богд Жибзундамба хутагтад өргөн толилуулсан айлтгалдаа, Ховд хотын манж сайд, түшмэд эв эеийг эрхэмлэн тайван замаар Ховд хотыг орхин гарахыг удаа дараа шаардсан боловч үл ойшоосныг дурьдаад ”... боолчууд бүгдээр зөвлөлдөж шууд дайлаар орохыг тогтож Номун хан Жалханз хутагт Дамдинбазараар тэрсүүд дайсны санааг номхотгож олон амьтныг амар жаргуулахын хутагийг гуйж дээд гурван эрдэнэд даатган залбирч олон лам нар лугаа ном уншиж, сайд Зоригт бэйс Наваанцэрэнгийн хамт авч суусан ба Дамдинсүрэн, Магсаржав нар оролдсон тушаал сахилгыг хүндэтгэж олон аймаг хошуудаас хуралдсан бүх түшмэл цэргүүдийг яаравчлан жагсааж Их Монголын Эрдэнэ бишрэлт засаг лам Дамбийжанцангийн хамтаар энэ оны долоон сарын шинийн наймны үхэр цагт цэргийн хорооны газраас мордож мөн цагт Ховдын хотыг хүрээлэн тойрч Зоригт баатар тайж Тогтохын цэрэг Гэндэн, Найданжав, Насантогтох, Баргын Пунцаг, Сэргэлэн, Доржпалам, Гэлэнгүнж нарын хамт боол Дамдинсүрэн ганцаар огт аймшиггүй тугийг бариулан тэргүүлэн орж буудалцсан ба Магсаржав, Дамбийжанцан, Мянбуу нар олон цэргүүдийг сайнаар дарангуйлан захиран тушааж хашин хөөж тасалдуулахгүй залгалдуулан довтолгож явуулсаар бэхэлсэн худалдааны хотыг эвдэж орж байлдуулан хядуулж сөнөөн дийллээ...”/МУҮТА Х-27, Д-1,ХН-2/ хэмээжээ.
Дээр өгүүлсэн айлтгалын дараа мөн 1912 сарын 8-р сарын 17-нд Дамдинсүрэн, Магсаржав нараас Ховдыг байлдан эзлэхэд онц гавъяа байгуулсан хутагт, лам, сайд нарыг хөхиүлэн шагнах тухай Богд эзэн хаанд өргөсөн айлтгалдаа “Шавь боол Дамдинсүрэн, Магсаржав нар сөгдөж хичээнгүйлэн айлтгах нь шинэ төр байгуулахад эрхлэн татгалзаж даруй дагахгүйд хүрсэн хойд хязгаарын олон хошуудыг соён элсүүлж дагаар оруулсны дээр мөнхүү тэдний тулгур дагаж орсон улсаас зэвсэг бүрэн, морь сайн, идэр чийрэг цэрэг тус тус үлэмжхэн томилон гаргаж тэрсэлсэн дайн халдаар ирэхэд хавсран туслуулсан ба басхүү хязгаарын самуун байдлыг урьдаас төсөвлөн нарийвчлан мэдэж шууд гурван мянган цэрэг томилж урьдан санаа төрүүлэн дайсны зүг мордож хол ойрын цэргийг шаардан хөөлгөж дайсныг сөнөөхөд түргэн тус болоход хүргүүлсэн ихээхэн хутагт, лам, сайдууд ба дагалдаар одож  зүтгэсэн бичиг, цэргийн түшмэдийг нэр дараалан сайшаан хөхиүлж тулгур байгуулсан төрийн хэргийг чухал болгох бөгөөд хойшид дууриан хөгжих гүн бодлогыг илэрхийлүүлэх явдлыг зүй нь хичээнгүйлэн нугалбар бичиж айлтгаад Богд эзэн гэгээнээр айлдахыг гуйхын учир шавь боолчууд хянаваас ... Их Монголын Эрдэнэ бишрэлт засаг лам Дамбийжанцан болбоос удаа удаагийн байлдах хэрэг тутамд түрүүлэн явсан ба бас ч Алтайн Урианхайн хошууд, захчины зэрэг долоон хошууг элдвээр сэнхрүүлэн сургаж нэгмөснөөр шинэ төрд багтаан дагуулж тэрхүү дагаж орсон хошууны зарим этгээдээс зэвсэг бүрэн морьтой цэрэг тавь илүүг дайчлан томилуулж хүчин туслуулж нэгэнтэйгүүр баруун хойд хязгаарын аймшигтай мэдээг сар дараалан гурван удаа нааш мэдээлэн мэдүүлгэхээр тушааж хүлээлгэсэн ач ийм бөгөөд энэхүү Дамбийжанцанг эрхбиш хэтэрхий сайшаан хөхиүлэхийг үзүүлбээс зохимой...” /МУҮТА Х-27, Д-1,ХН-2/  гэжээ.
Ховдыг чөлөөлөхөд гарамгай үүрэг гүйцэтгэсэн олон хүнийг Богд эзэн хааны зарлигаар хөхүүлэн шагнасны дотор мөнөөх Дамбийжанцанд “Эрдэнэ бишрэлт хүчин төгөлдөр ноён хутагтын хэргэм” хүртээж Баруун хязгаарын олон монгол аймгийг дагуулан тохинуулах сайдаар томилсны дараа тэрбээр Ховдын сайд зоригт бэйл Наваанцэрэнгийн хамт 300 цэргийг захиран өрнө хязгаарыг сэргийлэн суух болсон байна. Хэдхэн сарын дотор өндөр нэр хүндийг олсон Дамбийжанцан 1912 оны эцэс 1913 оны эхээр Ховдын баруун урд захын Цагаан Түнгэ хэмээх газар сэм нэвтрэн ирсэн хятад цэргийг сүр үзүүлэн буцааж олон хүний амь хохироогоогүй нь  нийтэд сайшаагдан дээдсийн таалалд нийцсэн учир Монгол улсын эзэн хаан Богд Жибзундамба хутагт бээр соёрхон таалж, зарлиг буулгажээ. Уг зарлигт “Шашин төрийг хослон баригч наран гэрэлт түмэн наст Богд хааны зарлиг, Дамбийжанцан болбоос миний биеийг их сууринаа сууж, шашин төрийг хослон барьж монгол язгууртныг нэгэн хамт болгон амгалан жаргаланд жолоодох цагийг тохиолдуулан умар зүгийн адгийн хязгаараас үнэн санаагаар баруун хойд монгол аймагт ирж тэдний сэтгэлийг тохинуулан дагуулж чармайн зүтгэсэнд би ихэд сайшааж Эрдэнэ бишрэлт Дамбийжанцан чамд хишиг хүртээж Үнэн хүчин төгөлдөр номун хан ноён хутагт, улбар шар жолоо нэмэн шагнаж, сайд талбиад басхүү Эрдэнэ бишрэлт үнэн хүчин төгөлдөр номун хан ноён хутагтын тамга олгуулав. Чи миний дотно хишгийг хүртсэнийг тулд шашин төрийн үйл хэрэгт номын ёсчлон чин үнэнээр зүтгэж олон монгол аймгийг сайхнаар тохинуулан гадаадын дайсныг номхотгогтун битгий осолдтугай хэмээн сургаж хойч өдөр гавъяаг илэрхийлэх эрдэнэ дарсан шар торгоны өргөмжлөл шагнан олгуулбай. Олнаа өргөгдсөний гуравдугаар он.” /МУҮТА, Х-А173, Д-1, ХН-116/ хэмээжээ.
Мөн сайд ноён хутагт Дамбийжанцанд Халхын баруун хоёр аймаг, Дөрвөдийн зүүн, баруун хоёр аймгаас шавь ардыг олноор өргөж, улмаар Монгол улсын Засгийн газраас түүнд шавь хошуу байгуулах эрх олгож, уг шавь хошууг сайд ноён хутагт Дамбийжанцангийн хүсэлт ёсоор Бат ерөөлт Далай хан Галсаннамжилын хүү гүнгийн зэрэг тэргүүн зэрэг тайж Түмэнбадам-Аюурзанаар захируулж, Түмэнбадам-Аюурзанад улсад туслагч гүнгийн хэргэм, шавь хошууг захиргах тамга үйлтгүүлэн олгуулжээ.
Дамбийжанцан одоогийн Увс аймгийн Өмнөговь сумын нутагт тэр хавийн хэд хэдэн хүрээг нүүлгэн аваачиж Шажинбадрахын хүрээ буюу “Их Монгол улсын хан орд” гэгчийг байгуулж өөрийн шавь нарыг долоон отог болгож үлэмж баяжиж хөлжсөн байна. Гэвч тэрбээр улам бүр сувдаглан шуналхийлж зүй бусаар аашлах болж улмаар өөрийн нэр хүндийг түргэн зуур унагасны зэрэгцээ Ховдын консул А.Вальтер Дамбийжанцан нар хурцаар маргалдах болсон. 1914 оны 2-р сарын 20 буюу Олнаа өргөгдсөний гуравдугаар илүү арван хоёр сарын хорин зургаанд Ховд дахь орос консул сайдын газраас Монгол улсаас санаа урваж тэрслэн оргож Оросын хязгаар Хөшөө мод хэмээх газар орсон хасагуудыг хүчлэн хураалгах хэрэгт томилон гаргасан гэх ахмад Булатовын захирсан гурван түшмэлтэй тавиад орос цэрэг ирж, мөн маргааш өдөр нь буюу 2-р сарын 21-нд хоёр түшмэл зуугаад цэрэгтэй нэмэн ирээд сайд ноён хутагт лугаа уулзах хэрэг буй хэмээн хэлж гурван түшмэл цэргүүдийн талыг нь авч Хатан баатар бэйстэны хамтаар сайд хутагтын суусан газарт хүрч гэнэт цэргээр бүслэж, Дамбийжанцанг Цагаан хааны зарлигаар барин авч явсан гэж архивын баримтанд тэмдэглэсэн байна /Х-А2, Д-1,ХН-202 4-р бичиг/. Чухам Дамбийжанцангийн  баригдах гол шалтгаан бол Хөшөө мод гэдэгт очсон хасаг нар тус хотын эрх баригчдад түүний талаар гомдол зарга мэдүүлсэн болно. Дамбийжанцанг Бийскээр дамжуулан Томскт хүргэж ял унаган Эрхүүгийн ойролцоох Александровский централь хэмээх шоронд хорьж байгаад Якутад цөлж 1916 онд Астрахань мужид нутаг заан суулгаад хоёр жил болж байтал Октябрийн хувьсгал гарчээ.
Уг хувьсгалын дараа улс төрийн хоригдлуудыг сулламагц тэрбээр 1918 оны зун Засагт хан аймгийн Ахай бэйс Цэдэндоржийн хошууны нутгаар дахин Монгол улсын хилийг давж, Жалханз хутагтын хүрээнд ирж “Намайг Орос улсын Засгийн Газар элдвээр дарлан зовоовч тэсвэрлэн агсаар атал дотроо самуун гарч шинэ хувьсгалд орж бас дайн байлдаанд туслалцан байлаа” гэж ярьжээ. Харин түүний үгэнд итгэх хүн бараг үгүйд тэрбээр тэндээсээ шууд явж Засагт хан аймгийн Дайчин бэйс Жалчингомбодоржийн хошуунд очиж урьдын түрэмгий байдлаа гаргасанд тус хошууны эрх мэдэлтнүүд Монголын  Гадаад, Дотоод Яаманд мэдүүлэн түүнийг  хэрхэх тухай  лавласанд Богд хаан танилцаад “Хэрэг түвэг өдүүлэхгүй сууваас түүнийг хөөн явуулах хэрэггүй”, ”Хүндэтгэн үзэх явдалгүй” гэжээ. Нэгэнт түүнийг хөөн явуулахгүй нь тодорхой болмогц тэрбээр Монголын баруун өмнө хилийн ойролцоо Маажинсан уулын Цонжит толгойн булаг буюу Гонфожан хэмээх газар суурин байгуулж замын хүмүүсийн ачаа хөсгийг дээрэмдэх, монгол нутгийн ард олныг айлган шоглох замаар түргэхэн зуур бэхжсэн байна. Тэр үед нь Монголын Засгийн газраас  аймаг, их шавь, Ховд, Улиастай, Хиагтын эрх баригчдад тушааж “Дамбийжанцанг хуучин удаагаар хүндэтгэн хэрэглэж үл болохоос гадна ийн тушаасан хойно” зөрчиж үл болохыг мэдэгджээ. Энэ тухай Дамбийжанцан сонсож өөрийнх нь үйл хэрэг буруудахад хүрч болзошгүйг түргэн ухаарч хэсэг зуур жирийн байдлаар гэмгүй суух болсон байна.
Ардын хувьсгалын дараа Ардын Түр Засгийн Газар 1921 оны 4 дүгээр сарын 6- нд  Дамбийжанцанд хүргүүлэх тусгай бичгийг үйлдэж түшмэл Хасбаатар нараар илгээсэн байна. Уг бичигт, Дамбийжанцанг баруун хязгаарын монголчуудыг хамгаалан тохинуулах их түшмэлийн тушаалд тохоон тавьсныг мэдэгдэж, Баруун хязгаарын цэргийг захирах жанжны яам байгуулж хамаарсан нутгийн харьяат нарын залуу идэр эрчүүдээс сонгон суулгаад дотоодын аливаа хэргийг цэргийн хуулиар таслах боловч басхүү ард олны амийг дэмий дуусгахгүй өөрийн амь мэт хайрлан өршөөвөөс зохих ба зодож занчих зэрэг хүнд эрүүгээр ард олныг зовоохгүй байхыг онцлон анхааруулсан байдаг. Мөн түүнчлэн Ардын Түр Засгийн Газраас Дамбийжанцанд түмэн ардын зовлон зүдгүүрийг аль болохоор хамгаалан амар жаргалангийн үйлсэд зүй зохисоор жолоодон, Дөрвөд, Засагт хан, Танну, Урианхайн аймгуудаас болох зохих аргаар цэрэг элсээж дайчлан баруун хязгаар дахь олон монголчуудыг боолчлон дарлаж бүхий цагаан намын орос ба тэдний цэрэг түшмэл жич, халдаар ирсэн оршин суугаа гамин иргэдийг шүүрдэн сөнөөж цэвэрлэн газар орон юугаан амар тайван болгохын төлөө чармайн хичээхийг тушаасан байдаг.
Ардын Түр Засгийн Газраас хүргүүлсэн уг бичгийг Дамбийжанцан хүлээн аваад хариу өгсөн эсэх нь тодорхойгүй боловч тэрбээр Ардын хувьсгалыг талархан угтаагүй нь мэдээж биз ээ. Харин зарим нэгэн дам мэдээгээр бол тухайлбал Улиастайн сайд Ламжаваас Намын Төв хороонд бичсэн захидлаас үзвэл Дамбийжанцан Монголын тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрч “найрлын гэрээ” гэгчийг байгуулах аястай байжээ.
Гэвч түүний балмад харгис, овжин зальхай, шунаг сувдагт монголчууд нийтээрээ дургүй байсны сацуу тэрбээр өөрийнхөө байр суурийг бэхжүүлэх бололцоо олдвол баруун монголд бяцхан боловч хаант улс байгуулж өөрөө эзэн суух гэсэн олон жилийн санаархлаа огт орхиогүй ба ялангуяа баруун өмнө хязгаарын хэд хэдэн хошууны ардаас өөртөө шавь болгож Ганьсу мужид дагаар орсон зэрэг нь Ардын засгийн бодлогод илэрхий сөргөлцөх болсныг харуулдаг. Түүний энэхүү байдалд эгдүүцсэн Ардын засгийн газрын шийдвэрээр Дотоодыг Хамгаалах Газрын дарга Д.Балдандоржоор удирдуулсан тусгай хүмүүс болох цэргийн дарга Нэрингийн  Дугаржав, Дамирангийн Нанзад, бага даргын сургуулийн цэрэг Даш хэмээн алдаршсан Дашзэгвэ, цэрэг Дамдингийн Содномдаржаа, Манинбуугийн Лувсандамба, дуугүй хэмээх цэрэг Даваа нарыг илгээж Дамбийжанцанг цаазаар аваачсан билээ.
Архивын баримт бичгийг судлан үзэхэд сайд ноён хутагт Дамбийжанцан бээр  Монголын төрд зүтгэхдээ Жалханз хутагт Дамдинбазар, Манлай баатар Дамдинсүрэн, Хатан баатар Магсаржав нарын зэрэг төр хийгээд бурханы шашны зүтгэлтнүүдтэй ихээр дотносож багш шавь, анд нөхдийн барилдлагыг тогтоосон байдаг. 
Төгсгөлд нь өгүүлэхэд Монголын баруун хязгаарт өөрийн хүчээр төрийн хэрэгт оролцож, Богд эзэн хаанаас өндөр цол, хэргэм зэрэг хүртэж, тамга өргөмжлөл шагнуулж байсан удалгүй эрх ямба, хэргэм зэрэгээ эвдүүлсэн, мөн 1918 онд Монгол улсад эгэж ирсэн, 1922 онд Монголын баруун өмнөд хилийн ойролцоо төрийн цаазаар авахуулсан Ижил мөрний халимаг ойрд Дамбийжанцангийн тухай цаашид нарийн судалж, түүнд холбогдох бүх баримт сурвалжуудыг цуглуулж, эмхтгэн судалгааны эргэлтэнд оруулах хэрэгтэй.

Монгол Улсын эсрэг тагнуул, хорлон сүйтгэх ажиллагаа явуулж байсан японы тагнуулч М.Нооногойг илрүүлж устгасан тухай






Д.ЦЭРЭНБАЛЖИР
 
НУНАКА НУТАГ “БУЦСАН” НЬ
 
1.Нэхэн санахуй…

Тээр жил яамны “Чекистийн танхимыг “ үзэх үед Нунакагийн хэргээс судлах бодол төрж билээ.
Судлаач архивчдын нөр хөдөлмөрөөр бүтсэн нүд булааж, сэтгэл баясгах олон зүйл тэрхүү тохилог танхимд байрлуулсан байв. Гэнэхэн дэслэгч байхаас минь тус байгууллагын эрхлэх өвөрмөц албанд “газарчилж” хүмүүжүүлсэн ахмад үеийнхэн, сайн муугаа хуваалцаж ижилдэж дассан ажил нэгт үе тэнгийнхний заримынх нь боловч зураг хөргийг харж, ажил үйлсээс нь нэхэн уншихад юутай сайхан байв аа? Ахмад үеийнхэн маань алба хааж байхдаа байгууллагынхаа түүхэн замналаас суртачлах бяцхан төвтэй болохыг санаачлаагүй нь хичнээн харамсалтай санагдаж билээ.

Дайсны тагнуулчдын хэргийн баримт сэлтээс харуулсан нэг буланд “Японы тагнуулч Нооногой” гэсэн тайлбар бүхий монголжуу царайтай нэгэн хүний фото зураг харангуут 1940 өөд оны эхийг эрхгүй санаж билээ. Хилийн 17-р отрядын 5-р тасгийн эрхлэн байсан тагнуулын хэсэг хэрэг дунд “Нооногойн” хэрэг гэж байсныг тэнд ажиллах ахуйдаа үүрэг ёсоор мэдэх болсон юм. Гэтэл түүний зургийг үздэг байна шүү .

Сүлжмэл гэзэг, дээл хувцсаараа өвөрлөгч хошууны, хорь эргэм настай, доожоо муутайхан малчин залуугийн дүр төрхийг санагдуулах тэр зураг Нунакагийн Японы тагнуулын албанд бэлтгэгдэж байсан 1930 аад оны эхэн үед хамаарч болох байлаа. Гэвч зургийг хэргийн материалтай харьцуулсан буюу хэзээ, хэнээр Нооногой мөн гэж таниулсан тухай баримт тэнд байсангүй.

Улсыг аюулаас хамгаалах байгууллагын түүхэн замналтай холбогдох судалгааны зарим ном хэвлэлд Японоос манай эсрэг зохиож байсан тагнуул хорлон бусниулах ажиллагаанаас товч судлан бичихдээ тэдний бие төлөөлөгчдийн нэг Нунакагийн харгис дүр төрхийн хувьд утга гуйвуулсан
тал байдаг боловч түүнийг танихад туслах нь мэдээж.

2.Хуучин хэрэг, шинэ агуулга.

Энд өгүүлэх 1940 өөд оны эх бол тус орны дотоод
, гадаад байдлын хувьд ээдрээтэй үе байв. Хятадын цэргийн эрхтэн баруун хилд санаархаж, япончууд ЗХУ-д манай нутгаар дамжин довтлох нь илүү ашигтай гэж төлөвлөсөн цаг. Япончуудыг түрэмгийллээ Төв Хятад, Өвөр Монгол тийш тэлэхэд нь Хятад улс бараг эсэргүүцсэнгүй. Мэнцзян хэмээх Өвөр Монголыг япончууд Манж го-гийн адил Монгол, Зөвлөлт улсад довтлох дайны түшиц газар болгов . Батхаалга \Балин мяо\, Завсар \Ди хуа\, Бандид гэгээний хийд \ одоо Шилин хот\ зэрэг газар байрласан Японы цэрэг –тагнуулын төвөөс тус улсыг тагнах, хорлон бусниулах ажлыг удирдаж, өөрийн салбаруудаа манай хилийн ойролцоо сүм хийдүүдэд байрлуулсаар байв.

1941 онд энэ чиглэлд Японы тагнуулын газар- хэлтэс тав, тасаг- салбар арван хоёр байсныг БНМАУ-ын УАХБ тагнуулын хүчээр илрүүлсэн бөгөөд тэдний тоо жил тутам нэмэгдэж байв. Японы тэр үеийн тагнах-хорлон бусниулах ажлын гол агуулга энэ ажилд “дадсан” гэгдэж байсан Нунакагийн
ажиллагаанаас мэдэгдэнэ. Нунакагийн нэр 1935 оноос манай талд илэрч 1938 оноос идэвхтэй хяналтад авсан байна. Нунакагийн талаар бүрэн биш тоогоор 1938 –1941 онд 159 мэдээ хүлээн авсны 68-ыг 1939 онд, 69 ийг 1940 онд олж авсан байдаг юм.

Биеийн байцаалт. Овог Моришима нэр Нооногой, \Нунака\ нас 25-26 орчим \1940 онд \ Японы харьяат, Нунакаг түүний эцэг монгол хэл бичиг, зан үйл заалгахаар 1932 онд Шилийн голын чуулганы
Зүүн Авга хошууны Могондай \Мугандай/ туслагчид шавь оруулан тэдний гэрт суулгаад буцсан. 1937-1938 онд Бандид гэгээний хийд \ Чуулганы төв байрладаг\ дахь Японы тагнуулын байгууллагад ажиллах болж дээр дурдсан Могондайн бага эхнэртэй ханилж нэгэн охинтой болсон гэдэг.
Хил зөрчсөн хэргийн хятад Чи Жан Гуны 1940 оны мэдүүлгээр :Япон Ян Цун \ хятад нэртэй байж болох\ гэгчийг монголчууд Нооногой гэдэг 25-26 настай… гэжээ. Хорлоогийн Шаравжамц мэдүүлэхдээ :Япон Нооногой бол бие туранхай өндөрдүү, шовгор бор царайтай гэсэн нь бусад материалтай тохирч байгаа боловч Нунакагийн нас, зан төрхийг сонирхож асуугаагүй байна.

Нунакагийн тухай 1938 оны 3-р сарын 1-ний байдлаар тодорхойлбол: Нунака харчин, япон нийлсэн арваад цэргийн хамт өнгөрсөн хоёрдугаар сард Чүдэрийн голын хятад худалдааны пүүсээр хэсүүчилж яваад буцсан. Ингэж явахдаа Нунака бараг сүм бүрд нэг хүн \ тагнуулч \ суулгасан бөгөөд Хамбын сүмд маузер буутай япон нэг, Даа ламын сүмд цахар нэгийг тус тус үлдээсэн. Суврагны хуралд монгол Самдан гэгчийг суулгажээ. Нунака хийдийн захиргаанд эд хил хязгаарыг сэргийлж тагнах тул хүнсээр хангаж бай гэж даалгажээ.

Хилийн 17-р отрядын тагнуулын ажлын 1938 оны 3-р сарын 23
-ны илтгэлд бичихдээ :” Өвөр Монголын Шилийн голын чуулганы төв Бандид гэгээний хийдэд суудаг хорь шахам эрэгтэй эмэгтэй япончууд нутгийн малчдын дунд бараа худалдах , өвчтөн эмчлэх халхавчаар Монгол улсын эсрэг тагнуул хийж байна. Дээрх хийдийн баруунтай орших Авга засгийн хошууны туслагч Могондайнд суудаг япон Нунака нь энэ хошууны худалдаачин лам халзан Лэгцэгээр газарчуулан хил орчим нутаглах Авга да ваны хошууны туслагч Түвшинбаяр, залан Цэдэн , харуулын дарга Балдан, малчин Самбуугийн зэрэг айлаар “худалдаа хийх” зорилготой явахдаа ардынхаас \гадаад Монголоос\ наймаатай ирсэн хүнтэй танилцаж, худалдаа хийхийг гол болгоно гээд энэ айлуудад торго, дурдан, янжуур бэлэглэж, халхтай харилцаатай хүн сураглаж явсан байна. Нөгөө талаар 1937 оны 10-р сард Улаанбаатар хотын хорих газраас оргож гарсан гэдэг лам Дагвыг Цахарт \Чуулган\ очоод байхад нь Бандид гэгээний хийдэд дуудан аваачиж арваад хонуулаад буцаасан гэх бөгөөд Дагвын яриагаар бол түүнээс япончууд халх Монголын талаар асуув. Тэд Халхыг надаас илүү мэддэг бололтой. Олон хүний фото зураг үзүүлж, таних эсэхийг лавлаж ярилцсан гэжээ.

“1938 оны мэдээнүүдэд Бандид гэгээний хийдэд суух япон Нунака хорь орчим цэрэгтэй гурван машинаар явж, мөн хошууны мээрэн Алтан –Очирынд ирж, “чи ардынхантай уулздаг гэнэ” гэж тулгаж асуусанд,алдсан малаас сураглаж , ардын захын цагдаа цэрэгтэй ганц нэг удаа уулзсан гэж Алтан –очир хариулсан байна. Нунака дараа нь Ганжуур сүмийн орчим нутаглах Цэдэн залангийнд ирээд үүгээр саяхан явсан дээрэмчид хаанаас ирснийг асууж
Мэдэхгүй гэдэг хариу аваад, танай хошуунд хамгаалалт ирүүлж, тайван байдлыг хангана. Бид саяхан машин ба агаарын онгоцоор ардын тийш \БНМАУ\ явж үзэхэд хойд зүгээс ойр тойронд аюулгүй байна. Хэрэв ардаас хүн амьтан явбал баривчилж Бандид гэгээний хийдэд хүргэх тухай Нунака зааварласан.

Нунака харчин, япон нийлсэн хэсэг цэрэг бүхий гурван машинтай гарч Баруун
Хуучид хошууны \Шилийн голын чуулганы \ Мааньт сүм дэх хятад худалдаачин Мөнхийнд ирж, тэнд дөрөвдүгээр сар Халхаас оргон ирээд нуугдаж байсан хоёр хятадыг Мөнхөөгийн хамт баривчлаад Бандид гэгээний хийдэд аваачиж , хатуу байцаан Халхын тухай мэдэх зүйлийг яриулснаас гадна Мөнхөөг байцаасаар байгаа нь илэрчээ.

Нунака 5-р сарын 16-нд дөрвөн машинтай цэргийн хамт Мянтав сүм зэрэг газраар хэсүүчлэхдээ газарчаар явсан цахар Аръяад хэлэхдээ: “Чи энэ хошуун дахь Халх Монголын тагнуулч хэн болох , хэн нь Халх Монголтой шууд очиж харилцдагийг тодорхой мэдээд надад мэдэгдэж бай. Манай улс тэр хүнийг насаар нь гачигдалгүй байлгахын тулд үлэмж эд мөнгө тусалж шагнах болно” гэж хэлжээ.
1939 оны мэдээгээр Нунака энэ 2-р сарын эхээр Улаан Зараа сүмд ирэхдээ хилийн ойролцоо Баруун Хуучидын болон Аюулхай , Мянтав, Сэнсэн, Улаан Зараа зэрэг таван сүмд тус бүр нэг хүн суулгав. Эд зах хил сэргийлж, хойш, урагш, явагчдыг хянаж байх үүрэгтэй нь илэрчээ.

Нунака ярихдаа” Халх Монгол хүнийг баривчлаад хоёр нүд дарж боодог нь түүнийг зовоох арга юм., Япон улс бол хүнийг бариад тэгэхгүй. Харин аль сайн зэвсэг техникийн зүйлээ үзүүлж хүчирхэг байдлаа харуулж түүний үнэн нүүрийг таньж авдаг. Ардынхан хүн ам, мал олонтой боловч зэвсэг багажаар туйлын муу. Манай Япон улс хүн ам цөөнтэй ч зэвсэг багаж маш сайнтай тул ардынхныг гурван жилийн дотор өөрийн эрхэнд оруулж авах нь зайлшгүй түүхтэй.юм” гэжээ.

Авга да ваны хошууны Сөнөд Самбууг 1939 оны 8-р сарын 21 нд Нунака өөрийн тагнуулч халзан Лэгцэгээр дуудуулан тагнуулдаа элсүүлээд тус Монгол улсын цэрэг зэвсгийн төрөл анги болох хил хязгаарын байдал, улс төрийн явдлыг тагнах үүрэг өгөөд морь нэг, төгрөг тавиар шагнасан нь илэрчээ.

Самбуугийн бие намайг Монголд очоод доорх утга бүхий хуурамч мэдээ өгөх хэрэгтэй. Үүнд: Зүүн хуучдын хошууны Ногоон Утай сүм орлоо. Арав гаруй лам нартай, арваад шавар байшинтай юм. Гэндэн гэдэг нэг гэлэн хурлыг сахиж хурал номоо удирдана. Энэ Гэндэн нь Наваан гэгч шавьтай гэх зэргээр хэл” гэсэн. Ийм мэдээ Нунака , халзан Лэгцэг нар зохиож өгдөг юм байна.

Нунака тагнуулч Лэгцэгийнхээр орж , Самбуу , Жамсран нарыг Пунцагийн Лувсанчүлтэмээр дуудуулж тэдний монголтой харилцдагийг хүлээлгэж харилцахаар очих бүрдээ мэдсэн, сонссон зүйлийг нь яриулж авснаас гадна үүнийг Монголын талд хэлэхгүй байж, тэндэх хилийн цэргийн байрлал, уулзсан хүн, өгсөн үүргийг өөртөө мэдэгдэж байхаар даалгасан байна. Нунака Жамсранд япон мөнгө\ төгрөг\ тавь, янжуур арван хайрцаг, шархны эм 3, Самбууд япон винтовны сум 100, дээрхийн адил янжуур , эмээр шагнаж энэ хоёрыг хоорондоо эвдрэлцэх юм бол та нарт муу гэж сануулсан гэжээ.

Японы тагнуулч Лувсанчүлтэм, Нунакатай уулзахаар Бандид гэгээний хийд рүү явахдаа, Самбуугийнхаар орж”Нунака багшид хэлүүлэх зүйл байна уу” гэхэд 10-р сарын 30-нд отрядын Дамба,Дагвадорж \тавдугаар тасагт байсан\ нартай хил дээр уулзав. Жаргалантын харуул застав \ Шархаданд буусан байна. Отрядын дарга Буян хот уруу шилжиж оронд нь “тарган” Даржаа ирсэн гэж хэлүүлсэн гэжээ. Нунака Авга да ваны хошууны Аньяа, Сумъяа хоёрыгхалзан Лэгцэгийнд ирүүлж “Халх Монголын тагнуул” гэж тулган “та хоёрыг үнэнээ хэлэхгүй бол ална” гэж сүрдүүлэн байцааж тагнуул\ цэргийн тагнуул байсан\ болохыг хүлээлгэж , “Та нар нэгэнт үнэнээ хэлсэн тул одоо Халхтай хуурамч харилцаж, япон улсад үнэнч байж, цэрэг зэвсэг зэрэг бүхий л байдлыг аль болохоор мэдэж өөртөө хэлж бай” гэж даалгаад мөнгө төгрөгөөр шагнан машинаар гэрт нь хүргүүлэв гэжээ.

1940 оны мэдээгээр Нунака 30 орчим настай, монгол хүн гэж бодохоор монгол хэл, бичиг мэдэхээс гадна монгол хувцас, хэт
хутга, аяга эдэлдэг, монгол хүнтэй уулзахдаа их хардаж сэжиглэн хоёр талдаа урт буу тавьж маузер буугаа өвдөг дээрээс салгадаггүй гэжээ.

Хил зөрчсөн хэрэгтэй Рэнцэнгийн Сумъяагийн 1940 оны 3-р сарын 23–
нд мэдүүлснээр “түүний бие 1939 оны 10-р сарын сүүлчээр Нунакагийн тагнуулд элссэн тэдний үүргийг гүйцэтгэж эхэлснийг хамт баривчлагдсан Баатар овогтой Аньяа мэднэ. Нунака, Сүрбадрах нараас Жавхлант болон Цагаан овооны \ тус улсын 20-р отрядын харьяа газар\ цэрэг байгаа бол наашаа ирэх эсэх, Халх Монголоос ирж байгаа тагнуулыг илрүүлэх, ер нь тэнд болж байгаа явдлыг мэдэх даалгавар өгч тавин янчаан \мөнгөн төгрөг\ шагнасан” гэж хэрэг хүлээгээд өөрийн адил тагнуул хэн хэн болохыг тодорхойлсон байна.
Хэрэгтэн Очирын Самбуугийн 1940 оны 3-р сарын 26- нд өгсөн мэдүүлгээр, түүний бие японы тагнуулын Нунакад элсэж өгсөн даалгавраар нь Сумъяа, Аньяа, Жамсран, Минжүүр нар Халхтай харилцаатай болохыг мэдэж, мэдээлж байсан бөгөөд Жамсранг өөрөө сайн хүн гэж Халхын хил дагуулан очиж тэндэх дарга нартай танилцуулсан болон мөн Лосол Эргэнийг холбоочноо болгосон зэргийг Нунакад задруулж, тэднийг Монгол улсын эсрэг ашиглах боломж олгосноо хүлээжээ. 1940 оны 4-р сарын 23-нд Нунака Авга Да ваны хошууны Балчин тайжийнд ирээд –“Чамайг Монголтой уулзсан гэж ардынхаас сонслоо. Түүгээр сонин юу байна? Гэхэд нь Балчин: “Би тэдэнтэй уулздаггүй болохоор тэдний талаар юу мэдэх вэ” гэж хариулсанд Нунака “Чи энэ явдлаа нуувал хожим муу болно. Би тэр тухай дахин мэдэх болно гэж хэлээд явсан гэжээ.

Бандид гэгээний хийдэд сууж байсан Нунака 1940 оны 9-р сарын 12-нд хэсэг японы хамт ачааны нэг машинаар Шилийн голын чуулганы зүүн сөнөд хошууны Гурван
\Баруун\ Зараа сүмд ирж төвлөн суух болсныг мөн хошууны харуул, Цагаан Овооны хийдийн цагдаа Дандараас сонслоо гэжээ. Японы тагнуулын хэрэгт шийтгүүлсэн Зуу-Одын чуулганы \Манж-гогийн харьяат\ Эрдэнийн Ванчин 1946 оны 3-р сард бичгээр гаргасан мэдүүлэгтээ “Түүний бие 1940 оны дундаас Бандид гэгээний хийд дэх Японы тагнуулын салбарт Нунакагийн хэлмэрчээр хоёр сар орчим ажилласан. Тэгээд Бандид гэгээний хийд дэх тагнуулын салбар Цахарын \Чуулганы\  Завсар \Дэхуа\ дахь тагнуулын байгууллагад захирагдаж байснаа 1940 оны 9-р сараас больж, бие дааж ажиллах онцгой яам \квантуны армийн штабын хоёр хэлтэст захирагдах хэлтэс болсон бололтой мэдээ бий\ болсон юм. Урьд Завсараас томилогдсон тэндэх орон тооны хүмүүс Завсар уруу буцсан учир Нунака бид Завсарт шилжээд тэнд таван сар хэртэй\1941-оны 1-2 сар байж болох\ ажиллаад Зүүн сөнөд хошууны Гурван Зараа сүмд шилжин ажилласан. Нунака, Яката, монгол тагнуулчдын дарга Нандорж, тагнуулч Жамсран , Чүлтэм, Лувсан, Хэвээндий, Пүй Жи Лин, халх оргодол Гэндэн, хэлмэрч Буян бид Завсар дахь тагнуулын байгууллагын дарга байсан хурандаа \Япон\ Масовагийн тушаалаар Гурван Зараа сүмд ирж суусан юм. Завсар дахь тагнуулын газрын дарга ингэж хурандаа буюу дэд хурандаа хүн болдог байхад Гурван зараа сүм дэх салбарын дарга дэслэгч цолтой хүн томилогддог байсан” гэж өчжээ.

Японы тагнуулын хэрэгт 1945 онд шийтгүүлсэн Пунцагийн Чүлтэм \Лувсанчүлтэм\ 1945 оны 10-р сарын 3-нд мэдүүлэхдээ, 1939 онд Бандид гэгээний хийд дэх тагнуулын салбарт ажиллаж байсан Нунакад элсэж өгсөн даалгавраар нь Сэнсийн сүмийн орчим нутаглах Занрайн Лхаасүрэн, мөн сүмийн лам Дарамшир, Самбуу нарыг Нунака халзан Лэгзэг нарт мэдээлж баривчлуулсан. Дарамшир, Самбуу нарыг Нунака Халх Монголын эсрэг эгүүлэн ашиглах ажил зохиосон байх. Зохиосон ажлыг мэдэхгүй гэжээ.

1941 оны 6-р сарын 15
- ны мэдээгээр: Гурван Зараа сүмд япон Нунакагийн байрласан газрыг тодорхойлж түүнтэй хамт япон Үзида, Исики нар хамт суудгаас гадна эдний байранд ушаан дүн \радио станц\босгож байрлуулсан болох нь илэрчээ. Зүүн Сөнөд хошууны Гурван \Баруун\ Зараа сүм дэх Японы тагнуулын салбарны дарга Нооногой удахгүй 1942 оны 1-р сарын дундуур харьяа хилээ эргэхээр машинтай явах бололтой сонсогдов. Энэ явалтаар түүний бие Будар хашаатын хурал, харуул Цагаан Овооны хийд, Жаргалантын сүм\ Авга засгийн хошууны\ дэх харуулуудад тус бүр нэг япон хүн суулгаж “ушаан дүн” \радио\ эрхлүүлэх юм гэнэ гэжээ. Уг мэдээг отрядын дарга Очирын Даваацэрэн \нас барсан\ ,комиссар Цэсэнгийн Нямхүү \Говь алтай аймагт малчин байгаа\ ,сургагч Мухин \ бусад нэр санахгүй\ нарт яаралтай таниулсанд Нооногой ингэж явах нь үнэн бол манай хил зөрчиж болзошгүй гэж дүгнэсэн юм. Үүнээс үндэслэн тэр чиглэлийн нэг, хоёрдугаар сумангийн заставуудад ,гадаад тийш тавих хяналтыг хүчтэй болгон хил зөрчвөл няцаахад бэлэн байлгахын тулд хилийн шугам дайрч гардаг өндөрлөг газрын манааны хүчийг нэмж, дунд буюу бага даргаар ахлуулан манааг шөнө \нууцаар\ газар дээр нь халалцуулах тушаал отрядын штаб \дарга нь Д.Цоохүү\ өгчээ. Нэгдүгээр сумангийн гурван заставт утсаар мэдэгдэж, хоёрдугаар сумангийн гурван заставт морин холбоо явуулсан байна.

Хэд хоногийн дараа гадаадын машин хилийн цаагуур баруунаас зүүн тийш явсан тухай мэдээ нэгдүгээр сумангаас\ дарга нь Дэндэвийн Чойжамц\ эхлэн ирж, хоёр гурав хоногийн дараа тавдугаар заставын орчим \ дарга нь Данзангийн Шаравжамц \
дайсантай тулгарсан мэдээг 2-р сумангийн дарга Цэрэндоржийн Бизъяа ирүүлжээ. Дайсан хил зөрчөөгүй байхад манай манаа гал нээв гэж Ц.Бизъяаг зэмлээд отрядын дарга, сургагч нар очиж газар дээр шалгахад хилийн шугамаас дотогш 16-18 метр газар дайсан нэвтэрснийг цэргийн газрын зургаар нотолж, гал нээсэн нь зөв болж Ц. Бизъяаг “хүндэт чекистийн тэмдгээр” шагнуулжээ.

Хэд хоногийн дараа дөрөвдүгээр заставын дарга Борын Самандаагаас морин холбоогоор ирүүлсэн зурваст …”ноён гэв үү, Нооной гэнэ үү нэг хүн алагдсан“
гэсэн байв. Ямар боловч 5-р заставын хилд болсон тулгаралтад Нооногой алагдаж 2, 3 хүн шархтсан тухай мэдээлсэн байна. ДЯЯ-ны хязгаарын цэргийн штабаас 1942 оны 1-р сард 8, 9, 12, 17, 20-р отрядын хамгаалдаг хилийн зурваст гарсан будлианы тухай 1942 оны 2-р сарын 2-нд нэгтгэн зохиосон мэдээ болон 17-р отрядын дарга Даваацэрэнгээс 1-р сарын 27-нд ирүүлсэн мэдээнд 1942 оны 1-р сарын 25-ны 17 цагт 5-р заставын харьяа хилийн шугам гарах Бухтын овоон дээр гадаадаас пулемёт зэрэг буу зэвсэгтэй арван цэрэг суулгасан ачааны нэг машин ирж явгалан уг овоог эзэлж манай зүг хяналт тавьж эхэлсэн учир дурдсан овооны ард 400 метр газарт байрласан сумангийн дарга Бизьяа ахлагчтай хилчин Даваа, Гомбожав, Санжжав, Дорпалам нар хил зөрчигчид рүү гал нээж харилцан буудалцсанаар дайсан шархтсан хоёр хүнээ аваад буцсан байна. Манай талаас хохиролгүй . Би сургагчийн хамт газар дээр нь шалгаж тэр чиглэлийн хил хамгаалалтыг чангатгав “гэжээ.

 1942 оны 3-р сарын 17 ны мэдээнд “Нооногой монгол япон арван хүнтэй энэ оны 1-р сарын 22-нд Зүүн Сөнөд хошууны Гурван Зараа сүмээс нэг ачааны тэрэгтэй гараад мөн хошууны Харуул цагаан овооны сүмд ирж, тэндхийн харуулын цэргийн хүнсийг өгөөд тэнд суулгах нэг японыг үлдээсэн байна. Тэндээс мөн өдөр Будар Зүүн Хашаатын хийдэд очиж хоноод 23-нд тэндээс эргэж Харуул цагаан овооны сүмд ирж хоноглосон бөгөөд 24-нд Авга засгийн хошууны Жаргалантын сүмд ирж хоноод 25-нд Жаргалантын сүмээс хойно байгаа Мөнхийн \17-р отрядын 5-р заставын хил Бухатын овоог хэлжээ\ овоонд гартал Монголын хилийн гурван \таван цэрэг\ цэрэгтэй тулгарч буудалцсан гэнэ. Нооногой пулемёт буутай ч гэсэн сум нь дуусаад буцаж машиндаа очиж явтал толгойгоор нь сум тусаад нам үхжээ. Буриад Нандорж Жаргалантын сүм дэх Японы тагнуулын Ерэн\ Ерэнтий\ ,цахар Хийвэндий нар шархатсанаас Ерэнтий тэндээ үхжээ. Уг машин алагдсан шархтсан бүх хүнээ авч Жаргалантын сүмд тэр өдөр ирж хоноод 26-ны өглөө урдаас ирсэн хэдэн машины хамт өмнө зүг буцсан гэж уул хийдэд суух цэрэг Содном ярьсан байна гэжээ.

Урьд өгүүлсэн Эрдэнийн Ванчин энэ тухай мэдүүлэхдээ “1942 оны 1-р сарын 24-нд болов уу , Нооногой хэсэг хүнтэй хил эргэхээр яваад Бухтын овооны орчим танай цэрэгт алагдсан учир оронд нь япон Татияма салбарын даргаар томилогдсон гэжээ. Хязгаарын цэргийн түүхэн замнал номд Нунакагийн тус улсын хил зөрчиж алагдсан тухай бичиж эхлэхдээ Ц.Бизъяагийн суманд алагдсан этгээд нь Өвөр
Монголын баян айлд адуучин нэрээр сууж, тус улсын эсрэг явуулах тагнуулын ажлыг биечлэн удирддаг японы хуурай цэргийн жанжин штбаын хариуцлагатай офицер Тихахара буюу Нооногой хэмээх монгол нэртэй этгээд бөгөөд түүнийг алагдсаны дараа япончууд тав хоногийн гашуудал зарлаж хүүрийг Японд аваачиж оршуулсан юм гэжээ. Энэ бүхнээс үзэхэд японы тагнуулчин Нунакаг устгасан нь үнэнтэй бөгөөд энэ нь Өөрөө хаясан чулуу өөрийн нь толгой дээр унадаг гэгч болсон ажээ.

Thursday 29 December 2011

Эртний Хятадын түүхч Сы Ма Цянь


 Сы  Ма Цянь бол эртний Хятадын Баруун Хань улсын үеийн түүхч, утга зохиолч. Түүний өргөсөн нэр нь Зи Чан. Лүн Мэнь буюу өнөөгийн Шаньси мужийн  Хань Чэнгээс баруун өмнө зүгийн хүн юм. Тэрээр Хань улсын Чжин Ди хааны Чжүн-юаний 5-р он буюу МЭӨ 145 онд төрсөн бөгөөд нас  нөгчсөн  он жил нь тодогхайгүй. Сы  Ма Цянь 10 наснаасаа эхлэн бичиг судар сурч, бараг  Хан улсын Ү Ди хааны Юань Гуан, Юань Шүөгийн онуудад тухайн үеийн зохиолч Дүн Чжү Шүгээр "Гүн Ян Чүн Чиү" номыг, бас зохиолч Күн Ань Гүөгээр "Эртний эрхэн сайд" номыг заалгажээ. 20 наснаасаа эхлэн нийслэл Чань-Ань хотоосоо өмнө зүгт аялж, Хөх мөрөн, Хуай Хэ голын сав газар болоод Чжүн-Юань нутгаар хэсүүчлэн явж, очсон газрынхаа ардын  ёс заншлыг анхаарч, үлгэр домог цуглуулж явсан байна. Тэрээр асар удалгүй Лан Чжүн түшмэл өргөмжлөгдсөн бөгөөд  Хан улсын Ү Ди хааны хамгаалагч болж, баруун зүгт олонтоо зорчдог байсан ба Сычуаний элчээр томилогдож байжээ.  Юань  Фэнгийн 3-р он буюу МЭӨ 108 оноо Сы  Ма Цянь эцэг Си  Ма Таний албан тушаалыг залгамжлан Тай Ши Лин түшмэл болж, одон орон зурхайн бичиг болон  хааны цэдгийг хариуцан хамгаалах болсноор түүхч дүшмэдийн хадгалсан олон ном судрыг унших боломж олджээ. Тай Чүгийн тэрүүн он буюу МЭӨ 104 онд Тан Дү, Лүө Ся Хүн нартай хамтран "Тай Чүгийн хуанли"-г зохиож, Их Цинь улсаас уламжлагдан ирсэн "Чжуань Шиогийн хуанли"-г орлуулсан бөгөөд эл шинэ цаг тооллын бичиг нь тухайн үеийн нийгмийн шаардлагад зохицсон байжээ. Үүний дараа Сы  Ма Цянь "Түүхэн тэмдэглэл"-ийг туурвих ажлаа эхлүүлжээ. Дараа нь Хүннүд бууж өгсөн Ли Линийг өмөөрсий шалтгаанаар яланд орж шоронд хоригдсон байна. Ингээд ч зогсохгүй  түүнийг хөнглөж, эрийн тооноос хасан доромжилсон байна.
      Шоронгоос суллагдсаны дараа  С
ы  Ма Цянь Чжүн Шү Лин түшмэл  болсон бөгөөд бичиг сударт  улам шамдсаар эцэстээ "Түүхэн тэмдэглэл"-ээ бичиж дуусгажээ. "Тай Ши Гүнгийн судар" хэмэн нэрлэгдсээр ирсэн "Түүхэн тэмдэглэл" бол Хятадын анхдагч намтарчилсан түүхэн тэмдэглэл бөгөөд тэр нь түүх, мөн утга зохиолын охь юм.
      С
ы Ма Цяний "Рэнь-Ань дур хариулсан бичиг" нь түүний  шоронд амссан зовлонтой үеийг өгүүлсэн байдаг.