 |
| Баргын Манлайбаатар Жамсрангийн Дамдинсүрэн |
1911 оны 12 сарын 29 ны өдөр үндэсээ боддог ихэс түшмэд Богд Жавзандамба /Жибзундамба / ламыг эзэн хаанаар өргөмжилж, тусгаар тогтнолоо дахин тунхагласан даруйдаа олон Монгол туургатнуудыг цуглархыг уриалсан билээ. Нөгөө талаар Монгол туургатны төв болсон тэрхүү төрийг түшиж нэгдэхээ илэрхийлэн олон Монголчууд Богд хаанд ирж нийлсэн буй. Энэхүү хөдөлгөөнд Монголын дорнод хэсэгт оршин суудаг Баргачууд идэвхийлэн оролцсон юм.
1912 оны 1 сард Баргад бослого гарч Хайлар хотыг чөлөөлсөн байна. Баргын эрх баригч түшмэд хуралдан Богд хаант Монгол улсад нэгдэснээ зарлан Шинэ Баргын Шулуун цагаан хошууны гутгаар сумын занги тогосын отго Жамсрангийн Дамдинсүрэн тэргүүтэй төлөөлөгчид нийслэл Хүрээнд иржээ.
Ж. Дамдинсүрэн нь Гадаад яамны дэд сайдаар томилогдон ажиллаж Богдын төрд гавьяа байгуулсан тул Манлай баатар цолоор шагнуулаж байжээ. Мөн тэрбээр нутагтаа очин албатаа дагуулан Монгол улсад нүүн ирэхэд Сэцэн хан аймгийн сан бэйс Сансрайдоржийн хошууны нутгийн умард дахь зах Хөвөлзөх зэрэг таван харуулын газрыг олгож Загал уул, Гурван нуураар нутаглуулсан нь Манлай вангийн хошуу болжээ. Нэгэнт Баргачуудын төв бие даасан хошуу байгуулагдсан явдал бусад иргэдийг татах хүч болсон, нөгөөтэйгүүр дагаар ороогүй иргэд самууны хөлд хамрагдан зүдэрсэн тул удаа дараа тус хошуунд дагаар иргэд олширсон билээ. Тэдгээр иргэдийг дагаар орсон асуудлыг тодруулаж болохуйц мэдээг Монгол улсын Үндэсний төв архивын Баргын Манлай вангын хошууны баримтаас тодруулаж болох юм.
Олноо өргөгдсөн Монгол улсын 7 он / 1917 / д шилжин ирж суурьшсан Баргын тухай архивын баримтыг дурдавал :
Халхын Сэцэн хан аймгийн Манлай вангийн хошуунд Шинээр дагаар орсон Баргачуудын хүсэлтээс:
“... kőlun buyir γajar-un sin-e barγu siluγun čaγan qosiγun-u ded jerge jingse toγus-un otoγu-a dasinamjil narun jerge olan boγulčud sőgűdjű sayid janjun manglai baγatur čin wang tan-a ergűbe , űnengkű setgil-iyen iletgen γarγaju ergűkű-yin učir , edűge man-u uul γajar oron qarčin qulaγai-yin samaγun-dur olan-iar űyin sarniju jűg bűri nigűčegegsen anu bidan-u keden erűke-űd mőn negen adali jiγutan nigűjű yabuγsaγar eke őrűsiyeltű sayid jangjun manglai baγatur čin wang tan-u qosiγun-u nutuγ-dur kűrcű irijű , amiduran toquniγsan anu, őgűlejű baraśi-űgei γayiqamsiγtai ači tusa boluγsan aγad, odu-a bidan nar uul γajar orun daγan bučaqu anu, oγtu dur-a űgei tula, śasin űndűsűn eyen erkimlen
boγda qaγan-u abural soyol-dur sűsűlen dagaju , manglai bagatur čin wang-dur duratai-a egűrede albatu bolun jakiraγdaju őrűsiyel kiśig-i ilerkeyilen daγaju yabuqu-yi tűmengtei kűsekű-yin tulda űnen učir-i γarγaju
sayid jangjun manglai bagatur čin wang tan-a ergűn medegűlűgűn , bidan-u őčűken ebsű śarilji-yin adali dooradu boγolčud-i őrűśiyen amidurγuluγsan-u degere ulam-iyar őrűśiyel kiśig-i kűrtegen egűrde albatu bolγan jakirqu-yi γuyun bičig ergűbe.
olan-a ergugdegsen-ű doluduγar on arban sarayin sineyin doluγan-a.
/Хөлөн Буйрын газрын шинэ шулуун цагаан хошууны дэд зэрэг жинс тогосын отогт Дашнамжил нарын зэрэг олон боолчууд сөгдөж сайд жанжин Манлай баатар чин ван танаа өргөв. Үнэнхүү сэтгэлээн илтгэн гаргаж өргөхийн учир эдүгээ манай уул газар орон Харчин хулгайн самуунд олноороо үйн сарниж зүг бүр нүүцгээсэн нь бидний хэдэн өрхүүд мөн нэгэн адил зугтан нүүж явсаар их өршөөлт сайд жанжин Манлай баатар чин ван таны хошууны нутагт хүрч ирж амьдран тохиносон нь өгүүлэж баршгүй гайхамшигтай ач тус болсон агаад одоо бид нар уул газар орондоо буцах нь огт дур үгүй тул шашин үндсээ эрхэмлэн Богд хааны аврал өршөөлд сүслэн дагаж Манлай баатар чин ванд дуртай үүрд албат болон захирхыг гуйн бичиг өргөв Олноо өргөгдсөний долдугаар он арван сарын шиний долоон .
Мөн өөр нэг өргөх бичигт :
“... sine-e bargu kőbegetu śar-a qosiγun-u tusiyal-ača baγuγsan tusimel ded jerge-yin jasaγ tőrűbilegtű ekilen olan boγolčud sőgűdjű said janjun manglai baγatur čin wang tan-a ergűbe , tűmen űnenkű gasiγun jobulang dur tokiyaldagsan bide bűkűn-i aburan nigűlesejű qariyatu qosiγun-u albat bolγaqu yi γuyun medegűlkű-yin učar , man-u γajar-un erke bariγčid bolbasu čin ulus mőkűgsen tuqai-dur
boγda qagan-u soyol-dur daγar-a oruju jakiruγdagsan abču oros kitad mongγul-un ger-e-yi toγtaqui-dur tusaγar saluju dumdadu irgen ulus-un negen muji bolju aqu-dur daisun qulaγai-yi arilγamui kemen keden jil boltal-a sűidgeged uγ-a toγtagsan yeke kereg-eyen ebdejű qarčin qulaγai luγ-a nyilju čin ulus-i dakin mandaγalaqu-bar su čie weng-dűr daγaju γajar oron-u qota jerge-yi ejelegdegulugsen-ű daraγ-a qariyatu noyon qarčin qulaγai-dur doordu biden nar-ača űlemji-e toγa-u mőnggű egűni-yin jerge tatabűri abču tűgelen őgekű buyu bide bűgen-i sűr-e kűčűn-yier qurayamjilaju aγad mőn-kű daisun qulaγai man-u nutuγ-tu tus tus sűrűglen oruju kűműn-i alaqu ba kőrűngge-yi degeremlekűi-dűr ayun sočiju ami ba kőrűngge mal-i qamγalaqu arγa űgűi bolqui dur alban-u kűműn bidan-u buu jebseg-i buliyan abuγsan kemekű baituγai qarin tőrűbelegtű minu bey-e qarčin-ača űin sarniju tuqait qarγaljiqu tusimel darmasiri-ber qariyatu qamiyarugsan janggi-dur man-u nigen qosiγu-u olan bűkűi yadaγu jűdegűű-yin őrsil űgei űkűbe amidurba qamtu bolun-a kemen olan medegűlűgsen-i oγtű kerigsekű űgei ber űlű barma odu-a űri-eyen daγaγulaγsan ekener amiduraqu-yi erijű jangγi noyan daγan kűrčű oduγad učar-i γarγaju medegűlűgsen-dűr činu amiduraqu-ba őlberűn űkei kemen kűsejű yabuγulaγsan-i űjekűl-e odu-a man-u olan-i asaraqu nigűlesekű űgei daisun-u emun-e nidűn űjigseger orkiju őber-eyen jailan jaγutaju yabuγsan tula egűn-eče γunin bide bűken ayun sočaju űin sarnin nigűjű yabutal-a said janjun manglai bagatur čin wang tan-u sur-e aldar gűn őrsiyel-dűr kűrčű irged amiduragsan anu tűmentei umartaki űgei bőged man-u γajar oron kedűi amur taiban bolbaču γajar oron-u erke barigčid bolbasu toγtuγsan yeke kereg-yin ebdekű buyu kődelekű bűri qaldan jobuqu űrjin sűidgekű anu teme-či elberel jarum űgei-yin tuil-dur kűrűgsen aγad odu-a bidan-u olan bolbasu amidurγuigsan őrsiyel-dű jangjun-yin ači tűgel-i umartan yinkű őrsiyel jirum űgei jangjund dur dakin jakiraγdaju γal osul-u jobulang-dur unaju egnegte čidaqu űgei tűmen űnen učar-i tobču-yin tedűi γarγaju ergűsűl oldabču sayid janjun manglai bačatur čin wang tan-a ergun medegulsen γal osol-u jobulang-dur tokiyalduγsan biden bűkűn-i nigűlsűn őrsiyejű qariyatu qosigun-dur bagtaγan abču egűrede albatu boγul bolγan jakiraju amur tayiban aju tőrűgűlűn kűműjigűlekű-i medegűljű batulan ergűbe. ulagacin moγai jil-un yesűn sarayin qorin tabun
/ шинэ Барга Хөвөөт шар хошууны тушаалаас байсан түшмэл дэд зэргийн засаг Төрбилэгт эхлэн олон боолчууд сөгдөж сайд жанжин Манлай баатар чин ван танаа өргөв, түмэн үнэнхүү гашуун зовлонд тохиолдсон бид бүхнийг авран нигүүлсэж харьяат хошууны албат болгохыг гуйн мэдүүлхийн учир, манай газрын эрх баригчид болбоос Чин улс мөхсөн тухайд Богд хааны соёлд дагаар орж захирагдсан авч Орос, Хятад, Монголын гэрээ тогтооход тусгаар салж Дундад Иргэн улсын нэгэн муж болж ахуйд дайсан хулгайг арилгамуй хэмээн хэдэн жил болтолоо сүйтгээд уг тогтоосон их хэргийг эвдэж Харчин хулгай лугаа нийлж Чин улсыг дахин мандуулхаар газар орны хот зэргийг эзлэгдүүлсэний дараа харьяат ноён Харчин хулгайд доорд бид нараас үлэмж тооны мөнгө үүний зэрэг татвар авч түгээн өгөх буюу бид бүхнийг сүр хүчээр хураамж агаад мөнхүү дайсан хулгай манай нутагт тус тус сүрэглэн орж хүн алах ба хөрөнгийг дээрэмдэхэд айн цочиж амь ба хөрөнгө малыг хамгаалах арга үгүй болход албаны хүн бидний буу зэвсэгийг булаан авсан хэмээх байтугай харин Төрбилэгт миний бие Харчинаас үйн сарниж тухайд гаргуулах түшмэл Дарамширээр харьяат хамаарсан зангид манай нэгэн хошууны олон бүхүй ядуу зүдүүг оршил үгүй үхэх, амьдрах хамт болон хэмээн олон мэдүүлсэнийг огт хэрэгсэх үгүйгээр үл барам одоо үрээ дагуулсан эхнэр амьдрахыг ирж занги ноёндоо хүрч одоод учрыг гаргаж мэдүүлсэнд чиний амьдрах ба өлбөрөн үхье хэмээн хүсэж явуулсныг үзвэл одоо манай олон асрах нигүүлсэх үгүй дайсны өмнө нүднээ үзсээр орхиж өөрөө зайлан зугтаж явсан тул үүнээс гунин бид бүхэн айн цочиж үйн сарнин нүүж явтал сайд жанжин Манлай баатар чин ван таны сүр алдар гүн өршөөлд хүрч ирээд амьдарсан нь түмэнтэй умартах үгүй бөгөөд манай газар орон хэдүй амар тайван боловч газар орны эрх баригчид болбоос тогтоосон эх хэргийн эвдэх буюу хөдлөх бүр халдан зовох үржин сүйтгэх нь тийм ч элбэрэл журам үгүйн туйлд хүрсэн агаад одоо бидний олон болбоос амьдарсан өршөөлд жанжин ач түгээлийг умартан ийнхүү өршөөл журам үгүй жанжинд дахин захирагдаж осол зовлонд унаж эгнэгт чадах үгүй түмэн үнэн учрыг товчийн төдий гаргаж өршөөл олдовч сайд жанжин Манлай баатар чин ван танаа өргөн мэдүүлсэн гал ослын зовлонд тохиолдсон бид бүхнийг нигүүлсэн өршөөж харьяат хошуунд багтаан авч үүрд албат боол болгон захирч амар тайван аж төрүүлэн хөмүүжүүлэхийг мэдүүлэж батлан өргөв. Улаагчин могой жил есөн сарын хорин таван 1917 он ./
Ийнхүү тэдгээр хүсэлт гаргасан иргэд Манлай вангийн хошуунд орох болсон ба эдүгээ Монгол улс Монгол туургатны төв болж ертөнцөд аж төрж буй энэхүү үндэстний бахархал болон оршимуй.
Монгол бичгээс сийрүүлэн бичсэн : Т. Билэгсайхан / Лавлагаа мэдээлэл судалгааны төв /
No comments:
Post a Comment