1923 онд манай Засгийн газраас Хөлөнбуйрын эрх баригчидтай байгуулсан нэгэн түр гэрээ

Чин улсын үеийн Монгол орон

Хүн нийгмийн олон талт харилцаанд ямагт орж байдаг. Тэдгээр харилцаанд хүн өөрийн ухамсрын түвшингээс хамааран хэрхэн татагдан орох нь шалтгаална. Гэвч зарим нэгэн харилцаа зайлшгүй ямарваа нэгэн хуулийн этгээдээр гэрчлүүлэн, баримт үйлдэн батлуулахаас өөр аргагүй нь бий. Энэ нь тодорхой хугацаа, үе шат, улс төр, хөрөнгө санхүүгийн холбогдолтой харилцаанд зонхилох хувийг эзлэдэг. Бид бүхэн энэхүү баримтаа “Гэрээ” гэж нэрлэдэг. Тэгвэл гэрээ гэж ер нь ямар утгатай үг болох талаар цухас дурдая.  
     Гэрээ гэдэг нь хоёр болон хэд хэдэн этгээд тодорхой асуудлаар бие биедээ буюу гуравдагч этгээдийн өмнө ямар нэгэн үүрэг хүлээх талаар тохиролцож, хуулийн дагуу үйлдсэн бичиг баримтыг хэлдэг.
     Энэ үгийн гарвал түүхийг ухан үзвээс “Гэрэгэ” буюу элч этгээдийн эрх сүр, хүчин чадлыг илэрхийлэх нэгэн төрлийн дипломат эрх ямбын үүсгэл болсон зүйлийн нэршилтэй угшил ойр байгаа нь харагддаг юм. Монголын их хаадын бий болгон, хэрэглэж байсан “Гэрэгэ” хэмээх пайз нь угтаа давуу байдал, үл маргах журмаар биелүүлэх эрх олгосон болон түүнийг дагалдан биелүүлэх үүрэг болгосон хэм хэмжээний цогц болж байсан нь тухайн цаг үеэс монгол түмэн гэрээ эрхийн харилцааны талууд болж байсан нь харагддаг билээ.
     Бусад улс орнуудын үгсийн санд “за”, “тийм”, “тэгье” гэсэн зөвшөөрсөн хэлцүүд нэг үгээр илэрхийлэгддэг атал харин Монгол хэлэнд тус бүр өөрийн нэршилтэй байгаа төдийгүй “За” хэмээх богинохон үг андгайлан амлахуйн төгс утга болохыг сануулсан байна. Өөрөөр хэлбэл “Гэрэгэ” хэмээх үгийн угшилтай гэрээг байгуулахдаа талууд “За” хэмээн зөвшөөрч, мутрын үсэг зурсан л бол тэр нь уг чанартаа энэхүү гэрээний зүйл заалт бүрийг сахин мөрдөж ажиллахаа тангараглан андгайлж байгаа хэрэг юм.
     Ингээд одоогоос 87 жилийн өмнө манай Засгийн газраас Хөлөнбуйрын эрх баригчидтай байгуулсан нэгэн түр гэрээг та бүхний хүртээл болгож байна. Сонирхолтой байх болуужин гэдэгт найднам.
* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *  * * * * * * * * * *  * * * * * * * * *
     Монгол улсын Ардын Засгийн газрын төлөөлөгч Данзан, Хөлөнбуйрын Мээрэн зангийн яамны төлөөлөгч Эрхэмбат Сулбангаа нар өөр өөрийн харъяат газраас тушаасныг дагаж, хоёр этгээдийн хил хязгаараар суугаа олон түмэн ардуудыг шашин үндсэний холбогдлоор харилцан туслан хамгаалж, найрамдлаар нутаглуулах тухай тогтоосон түр зуурын гэрээ бичиг.
Нэгдүгээр зүйл. Аливаа олон түмний хоршоо, банк зэрэг эрдэм соёлд ашиг тус бүхий явдлыг харилцан нэвтрэлцэж, хоёр этгээдийн тус найрамдлыг бодон цаг тухайд тусгай хэлэлцэн нэгтгэх явдлыг хоёр этгээдээс ямагт чармайн оролдвоос зохимой.
 Хоёрдугаар зүйл. Барга Монголоос үүний урьд Гадаад Монголд дагаар орсон Баргын харъяат нарын дотроос одоо нутагтаа буцах хэмээвээс Монгол Ардын Засгийн газраас үл татгалзах явдлыг зөвшөөрөн хүлээв.
Гуравдугаар зүйл. Цагийн самуунд хавчигдан гарч, удаа дараа Барга Монголын нутагт нүүдэллэн орсон Оросын харъяат Буриад нар Монгол улсын Ардын Засгийн газар дагаар орохыг хүсэгчид буй аваас тухайд Барга Монголын эрх баригчдаас үл хориглох явдлыг зөвшөөрөн хүлээв.
Дөрөвдүгээр зүйл. Барга Монголын нутагт үнэхээрийн ган зуд болох зэргийн зовлон тохиолдоод, харъяат газрын ардуудын хил давж Монгол хязгаарын дотор түр мал бэлчээрлүүлэх явдал гаргах бөгөөс хуучин удаагаар аймаг хошууны эрх баригчдад мэдүүлж, зөвшөөрлийг олох аваас Монгол Ардын Засгийн газраас үл татгалзмой.
Гагцхүү Барга Монголчуудын мал олноор зэрэглэн нүүдэллэж, нутгийн монголчуудын өвөлжөө, бууцны ойр орчмын өвч бэлчээрийг хувируулан сүйтгэх зэргийн будлиан өдүүлэх аваас энэхүү дөрөвдүгээр зүйлээ шууд устгах явдлыг Барга Монголын эрх баригчид зөвшөөрөн хүлээв.
Тавдугаар зүйл. Монгол улсын Ардын Засгийн Газар ба Барга Монгол хоёр этгээдийн хил хязгаарын орчим дээрэм хулгай гарч, олон түмэн ардын амь хүрсэнд хорлол болгох хийгээд инагш чинагш нэвтрэн зугтахад хүрвээс тухайд хоёр этгээдээс хавсран байлдаж, сөнөөх явдлыг тус тус зөвшөөрөн хүлээв.
Зургаадугаар зүйл. Энэхүү гэрээ бичгийг монгол үсгээр хоёр хувь бичиж, гарын үсэг зурж, тамга дарж батласан өдрөөс эхлэн хүчин төгөлдөр болмой.
Төлөөлөгч: Данзан
Төлөөлөгч: Эрхэмбат Сулбангаа.
Олноо Өргөгдсөний арван гуравдугаар он, арван нэгэн сарын шинийн зургаан. Европын арван хоёр сарын арван дөрвөн хэмээжээ.
* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *  * * * * * * * * * *  * * * * * * * * *

Үндэсний Төв Архивын ажилтан Л.Хантөгс