Монгол улсад шатрын спорт хэрхэн хөгжиж байсан талаарх архивын баримтаас

ҮТА-ын сан хөмрөгт дэхь Биеийн тамир, спортын улсын хорооны 1956 оны баримтанд Монгол улсын шатрын хөгжлийн талаар бичигдсэн нэгэн өгүүлэл өнөөг хүртэл хадгалагдан үлджээ. Энэхүү өгүүллийг бүрэн эхээр нь толилуулъя.

Монгол улсын шатрын хөгжил

Ардын хувьсгалын өмнө

Монгол улсад шатар тоглох явдал эрт үеэс үргэлжилсээр иржээ. Шатрын нүүдлийн журам нь бэрс урамгүй, хүү бүр, адил нүүхгүй ноёны солио хийдэггүй байсан зэрэг одоо үеийн
нийтийн шатрын тоглолтоос нилээд өөр  байсан байна. Ардын хувьсгалаас өмнө шатар нь нийтийн тоглоом болон дэлгэрч чадаагүй ба улсын хэмжээнд шатрын уралдаан тэмцээн
явуулж байсан удаагүй боловч сайн шатарчид зориуд хоорондоо өөрсдийн сайн дураар уулзаж хувийн халз тоглолтыг хийж байсан нь цөөнгүй байжээ. Ийм шатарчдын зарим нэрсийг дурдвал:
Автономит засгийн үед Сан бээсийн /Чойсалсанд/ гаргүй Гончиг, Равдан зайсан, Галсанжамц,
улаан Балдансамбуу, Цагаанчойдор, Говь мэргэн вангийн Дамжамц, Улаангомын Цэдэн-Иш,
Гандангийн лам Базар гэх зэрэг шатарчид байсан.

Ардын хувьсгалын жилүүдэд

Ардын хувьсгал 1921 онд ялснаас хойш шатар нь жил дараалан хөгжиж хувьсгалын эхний жилүүдэд баяр наадмаар тохиолдуулан үндэсний шатрын тэмцээнийг явуулж байжээ. Үүнд:   Одоо цагийн уралдааны журмаар бус бөхчлөх /Олимпиад систем/ журмаар тоглож байжээ. Ийм тэмцээнийг 1-2 өдөрт багтааж явуулдаг бөгөөд хожигдсон хүмүүс дахин тоглохгүй байсан юм. Тэмцээн бүрт 32-64 шатарчид оролцож, 1940 он хүртэл ийм маягаар үргэлжилж ирсэн байна. Үүнд:  Дорнод аймгийн шатарч Ёндон –Осор, Улаанбаатар хотын шатарч Санжаажамц нар голдуу түрүүлж байжээ. 1941 оноос 1947 он хүртэл мөн баяр наадмаар тохиолдуулан нийтийн шатрын тоглолтын журмаар бөхчлөх системээр тэмцээн явуулж байсан  Үүнд: Тус  бүр  64-128 шатарчид оролцож байсан ба түүнд шатарчин Ёндон-Осор, Цэдэнжав нарын зэрэг шатарчид голдуу түрүүлж байжээ.

Улсын аварга шалгаруулсан нь

Тус улсад шатрын хөдөлгөөн өрнөж  ирсэн учир нь : 1948 оноос эхлэн БНМАУлсын шатрын аваргыг шалгаруулж  байхын тулд жил бүр улсын хэмжээнд шатрын уралдаан явуулж байхаар болжээ.

Анх дугаар уралдаан

1948 онд БНМАУлсын шатрын аваргыг шалгаруулах анхдугаар бэлтгэл уралдааныг нийт даяар явуулжээ. Түүнд 1803 шатарчид оролцов. Бэлтгэл уралдаанаас шалгарч гарсан 16 шатарчдын бүрэлдэхүүнтэй улсын шатрын аваргыг шалгаруулах анхдугаар уралдааныг явуулсанд нөхөр Намсрай түрүүлж анхдугаар удаагийн аварга шатарчин болсон байна.

Хоёрдугаар уралдаан

1949 онд БНМАУлсын шатрын 2 дугаар удаагийн аварга шалгаруулах бэлтгэл уралдааныг Төв орон нутагт дэлгэрэнгүй явуулжээ. Түүнд 2481 шатарчид оролцов. Бэлтгэл уралдаануудаас шалгарч гарсан 24 шатарчдын бүрэлдэхүүнтэй улсын шатрын 2 дахь удаагийн аварга шалгаруулах уралдаан явуулсанд нөхөр Намсрай, Цэдэнжав, Жүгдэр, Дугар нар адил хожилтой гарсан тул дараагаар нь матч тэмцээн хийж  нөхөр Цэдэнжав түрүүлж ,улсын шатрын аварга болсон байна.

Гуравдугаар уралдаан

1951онд БНМАУлсын шатрын гурав дахь удаагийн аварга шатарчийг шалгаруулахаар бэлтгэл уралдаануудыг орон даяар дэлгэрэнгүй явуулжээ. Түүнд 3579 шатарчид оролцов. Бэлтгэл уралдаанаас шалгарч гарсан 24 шатарчдын бүрэлдэхүүнтэй улсын шатрын гурав дахь удаагийн аварга шалгаруулах уралдаан явуулсанд ахмад шатарч Ёндон-Осор түрүүлж улсын шатрын аварга болсон байна.

Дөрөвдүгээр уралдаан

1952 онд БНМАУлсын шатрын аваргыг шалгаруулах бэлтгэл уралдааныг орон даяар явуулжээ. Түүнд 4282 шатарчид оролцов. Бэлтгэл уралдаануудаас шалгарч гарсан 20 шатарчдын бүрэлдэхүүнтэй Улсын шатрын дөрөв дэх удаагийн аварга шалгаруулах уралдаан явуулсанд ахмад шатарч Дугар түрүүлж  улсын шатрын аварга болсон байна.

Тавдугаар уралдаан

1953 онд БНМАУлсын шатрын тав дахь удаагийн аврага шатарчийг шалгаруулах бэлтгэл уралдаануудыг улсын хэмжээн дээр дэлгэрэнгүй явуулжээ. Түүнд 5329 шатарчид оролцов. Бэлтгэл уралдаанаас шалгарч гарсан 16 шатарчдын бүрэлдэхүүнтэй улсын шатрын тав дахь удаагийн аварга шалгаруулах уралдааныг явуулсанд нөхөр Цэрэндагва түрүүлж ,улсын шатрын аварга болсон байна.

Зургадугаар уралдаан

1954 онд БНМАУлсын шатрын зургаа дахь удаагийн аварга шалгаруулах бэлтгэл уралдаан-уудыг бүх орон даяар дэлгэрэнгүй явуулжээ. Түүнд 6285 шатарчид оролцов.Бэлтгэл уралдаануудаас шалгарч гарсан 16 шатарчдын бүрэлдэхүүнтэй улсын шатрын 6 дахь удаагийн аварга шалгаруулах уралдааныг явуулсанд нөхөр Цэрэндагва 2 дахь удаагаа түрүүлж ,улсын аварга хэвээрээ үлдэв.

Долоодугаар  уралдаан

1955 онд БНМАУлсын шатрын долоо дахь удаагийн аварга шалгаруулах бэлтгэл уралдааныг төв орон нутагт дэлгэрэнгүй явуулжээ. Түүнд 8000 шатарчид оролцов. Бэлтгэл уралдаанаас шалгарч гарсан 20 шатарчдын бүрэлдэхүүнтэй улсын уралдааныг явуулсанд нөхөр Жүгдэр түрүүлж улсын аварга шатарч болсон байна.

Чигорины 100 жилийн ойд явуулсан уралдаан

1950 онд Оросын их шатарч Чигорины 100 жилийн ойд зориулж улсын хэмжээн дээр төв ба орон нутгуудад шатрын  уралдаануудыг дэлгэрэнгүй зохион явуулжээ. Түүнд  10000 шатарчид оролцов. Эдгээр уралдаануудаас шалгарч гарсан 18 шатарчдын бүрэлдэхүүнтэй уралдааныг явуулсанд нөхөр Жүгдэр түрүүлсэн байна.

Үйлдвэрчний эвлэлийн аварга шалгаруулах уралдаан

1954 онд БНМАУ Үйлвэрчний эвлэлийн аварга шатарчийг шалгаруулах бэлтгэл уралдаануудыг төв орон нутгуудаар дэлгэрэнгүй явуулжээ. Түүнд 5000 гаруй шатарчид оролцов. Бэлтгэл уралдаануудаас шалгарсан 24 шатарчдын бүрэлдэхүүнтэй үйлвэрчний эвлэлийн анхдугаар аварга шатарчийг шалгаруулах уралдааныг явуулсанд нөхөр Жүгдэр, Намсрай нар адил хожилтой түрүүлсэн байна.

Идэрчүүдийн аврага шалгаруулах уралдаан

1951 онд идэрчүүдийн аварга шалгаруулах бэлтгэл уралдаануудыг төв орон нутгаар явуулжээ. Түүнд 300 гаруй шатарчид оролцов. Бэлтгэл уралдаанаас шалгарсан 12 залуучуудын бүрэлдэхүүнтэй уралдааныг явуулсанд 16 настай пионер Төмөрбаатар түрүүлсэн байна.

Эмэгтэйчүүдийн аварга шалгаруулсан нь

Анхдугаар уралдаан

1954 онд БНМАУлсын эмэгтэйчүүдийн шатрын аваргыг шалгаруулах анхдугаар уралдааныг явуулахын тулд аймаг хотуудад бэлтгэл уралдаануудыг явуулжээ. Түүнд 350 гаруй шатарчин эмэгтэйчүүд оролцов. Бэлтгэл уралдаанаас шалгарсан 14 эмэгтэй шатарчдын бүрэлдэхүүнтэй улсын эмэгтэйчүүдийн аварга шалгаруулах уралдааныг явуулсанд оюутан эмэгтэй Бямбаа түрүүлж улсын эмэгтэйчүүдийн аварга шатарчин болсон байна.

Хоёрдугаар уралдаан

1956 онд БНМАУлсын эмэгтэйчүүдийн хоёр дахь удаагийн аварга шатарчийг шалгаруулах бэлтгэл уралдааныг аймаг хотуудаар явуулжээ. Түүнд 600 гаруй эмэгтэй шатарчид оролцсон байна. Бэлтгэл уралдаануудаас шалгарч ирсэн 14 шатарчин эмэгтэйчүүдийн бүрэлдэхүүнтэй улсын шатрын эмэгтэйчүүдийн 2 дахь удаагийн аварга шалгаруулах уралдааныг явуулсанд эмэгтэй шатарчин Ичинхорлоо түрүүлж улсын эмэгтэйчүүдийн шатрын аварга болсон байна.

Аймгуудын шатрын уралдаан

Аймгуудын аварга шатарчийг шалгаруулах уралдаан жил бүр явагдаж байдаг юм. Үүнд аймаг бүрийн бэлтгэл уралдаануудад 250-780 шатарчид оролцож байсан жишээтэй байна. Нэг баримтыг дурдвал 1955 онд Дорноговь аймгийн бэлтгэл уралдаануудад бүгд 52 багт 317 шатарчид 15 суманд 164 шатарчид, аймгийн төвийн 6 байгууллагад 96 шатарчид тус тус оролцож бүгд 789 шатарчид оролцсон байна. Тэрчлэн энэ аймагт шатарт 18 бүлгэм 149 шатарчид суралцаж байсан байна.

Хотуудын шатрын уралдаан

Хотуудад шатрын уралдаан жил бүр явагдаж хотын аварга шатарчинг шалгаруулж байдаг юм. Жишээ нь: Улаанбаатар хотын аварга шалгаруулах бэлтгэл уралдаанд 800-1600 шатарчид оролцох болсон байна.

Командын уулзалт

Аймаг хотууд ба аймгуудын шатарчид хоорондоо туршлага солилцох үндсэн дээр уулзалт явуулдаг юм. Зарим уулзалтуудын жишээг дурьдвал

Дундговьд

1953 онд: Дундговь, Өвөрхангай, Чойбалсан, Өмнөговь төв аймгууд ба Улаанбаатарын бүгд 6 командын уулзалт болжээ. Энэ командуудад оролцож тоглосон шатарчид 36, үзэж сонирхсон хөдөлмөрчид 50 гаруй байсан юм. Хотын шатарчид түрүүлсэн байна.

Улаанбаатарт

1954 оны эхээр Хэнтий ,Чойбалсан ,Сэлэнгэ ,Улаанбаатар зэрэг аймаг хотын командын уулзалт явжээ. Үүнд 30 шатарчид оролцсон юм. Түүнд үзэж сонирхогчид 200 гаруй байжээ.

Ховдод

1954 оны сүүлийн улиралд Увс, Завхан, Говь-Алтай, Ховд, Улаанбаатар хотын командууд Ховд аймгийн төвд уулзалт явуулжээ. Энэ тэмцээнд 25 шатарчид оролцож үзэж сонирхогчид 150 байсан байна. Энэ тэмцээнд Завхан аймгийн команд түрүүлжээ.

Сүхбаатарт

Сүхбаатарт 1955 онд Чойбалсан, Хэнтий, Сүхбаатар аймгуудын шатарчдын командын уулзалт болжээ. Үүнд 15 шатарчид оролцсон ба Сүхбаатар аймгийн шатрын команд түрүүлжээ. Энэ уулзалтанд үзэж сонирхогчид 300 гаруй байжээ.

Дорноговьд

1956 онд Улаанбаатар  хот ба Дорноговь аймгийн шатарчдын уулзалт Сайншандад болжээ. Энэ командын тэмцээнд эрэгтэй, эмэгтэй 20 гаруй шатарчид оролцож Улаанбаатарын команд түрүүлсэн ба үзэж сонирхогчид 250 байжээ.

Шатрын боловсон хүчин

Манай улсад шатрын мастер, дэд мастер, тэрчлэн зэрэг бүхий шатарчид нилээд байгаа юм. Тухайлбал:  Мастерууд   Жүгдэр, Цэрэндагва, Ёндон-Осор, Дугар, Цэдэнжаб.
Дэд мастерууд  Жамсран, Намжил, Намсрай, Дүгэржав  1-р зэрэгтэй  шатарчид хэдэн аравын тоонд хүрэх ба бусад зэрэг бүхий шатарчид хэдэн зуугийн тоонд хүрэх юм. Тэрчлэн мастер ба дэд мастерийн норм биелүүлээд байгаа шатарчид нилээд бий болж байгаа юм.

ТБТ-ийн архивч               П.Алтанцэцэг