Цагаан Монголчууд

БНХАУ-н Хөх нуур (Qinghai) мужийн Huzhu-Tu , Minhe, Datong тойргуудад болон Гансу (Gansu) мужийн зарим тойргуудад тархан оршдог бөгөөд өөрсдийгөө "Цагаан Монголчууд" хэмээн нэрлэх ард 13-р зууны үед одоогийн Хөх нуурт нүүдэллэн очсон гэж судлаачид үзэж байна. 2000-н оны тооллогоор "Цагаан Монголчууд" нь 241,198 хүн амтай гэсэн дүн гарчээ. Гэсэн ч ондоо судалгаануудыг дурдвал тэдний тоо ойролцоогоор 70,000-250,000 хооронд хэлбэлзэлтэй дүн өгч байна. "Цагаан Монголчууд" нь үндсэн Монгол угсаатнаас гадуур БНХАУ-н албан ёсны 56н үндэстэдийн нэгд тооцогддог юм (1954 он).
Гарал үүсэл: Судлаачид "Цагаан Монголчууд"-г хэний үр удам болон яг хэдэн онд юуны учир Хөх нуурыг зорих болсон тухайд нэлээд зөрөлдөөнтэй байр суурь баримталдаг. Зарим судлаачид тэднийг Хүннү Сянбийн үеэс өнөөгийн Хөх нуурт оршсоор ирсэн "Tuyuhun Эзэнт Гүрэн"-с (М.Э 3-р зуун) үлдсэн хүмүүс гэж үздэг ба эндээс тэднийг "Tu" нар гэж нэрлэдэг бол нөгөө хэсэг нь Сүбээдэй жанжны удамд тооцно. Эхнийх нь Монголчууд Ту нарын амьдарч байсан буурин дээр ирж нутагласан учир Ту нар зонхилох хувийг эзэлж харин Монгол нь уусаад дууссан гэх сэтгэлгээс үүсчээ. Гэвч "Цагаан Монголчууд" нь өөрсдийгөө Монголд харъяалагдана гэж үздэгийн дээр тэднийг "Tu" гэхээс илүү "Monguor" -р олонхи эрдэмтэд хүлээн зөвшөөрч байна.
Хэл: Ярианы хэлний 85 % нь Монгол хэл бөгөөд Төвд голдуу үг харь үгийн сангаас зээлджээ. Dongxiang; Bonan эдгээр гурвын ярих нь хоорондоо бусад Монгол аялгаасааа хол адил бөгөөд тэдэнд эртний Монгол хэлний аялга нь тэр чигтээ хадгалагдан үлдсэн юм. Өнөөгийн Ар, Өвөр Монголчууд босоо худан бичгээ ярих хэлнээс ондоо гэж боддог хэдүй ч, хэрэв эдгээр 3-н аймгийн хэл зүйг анхаарч үзвэл босоо бичгийн галиг нь үндсэн Монгол аялга болно гэдгийг ойлгох юм аа. Жишээлбэл : "адуу" нь "адугу"; "нар" нь "наран" г.м. Тэдэнд Латин үсэг дээр тулгуурласан бичгийн тогтолцоо нэвтэрч байсан боловч одоо тэд бичгийн хэлдээ Ханзыг ашигладаг.
Сонирхуулахад улиралдаа эсвэл сардаа нэг удаа монгол хэл дээр сонин мэдээ хэвлэгдэж тараагддаг.
Баяр Ёслол: Тэд "Хаврын Баяр" буюу "Цагаан Сар"-г бэлэглэдгийн дээр мөн "Надум" буюу "Наадам" аа ч тэмдэглэсэн хэвээр, хүчит бөхчүүд ч барилдана, хурдан моридоо ч уралдуулна бас цэргийн урлагаа үзүүлнэ.
Бэр буулгахдаа хүргэн хүү өөрийн итгэлт хүмүүс ээ хуримлахын өмнөх өдөр гуйлгахаар явуулна. Тэдгээр элчид нь бүсгүйн гэр, тосгоны үүдэнд очин дуулж бүжиглэх агаад энэ үед тосгоны эмэгтэйчүүд гарч ирэн ирсэн гийчдэд бэрээ өгөхгүй гэж гийчдийг буцаахыг оролдох бөгөөд элчид маргааш үүр хаяарах хүртэл дуулж хуурдсаар өглөө эртэд бэр эхнэр хүний гоёлтойгоо гэрээсээ гарч ирж гийчдийн хамт нөхрийн гэр лүү явна. Ингэхийнхээ өмнө төрхөмийн улсуудаасаа ерөөлийн үг сонсож ачит аав ээждээ дуу бариад морддог заншилтай ажээ.
Шашин шүтлэг: 17-р зуунаас өмнө "Цагаан Монголчууд" нь бөө мөргөлийг дагнан шүтдэг байсан бол өдгөө Бөө мөргөл, Буддизм болон Дао-н сургааль зэрэгцэн номлогддог юм байна. Бөө мөргөл нь бас дотроо "Хар" ба "Цагаан" гэж ялгарна.
Бусад: Монгол түмэн хаа ч явсан гэрт ирсэн зочиндоо хэн боловч их хүндэтгэлийг үзүүлэн ая тухтай байлгадаг бөгөөд "Цагаан Монголчууд" ч адил. Бас гурвын тоог эрхэмэлэнэ. Тухайлбал, зочиндоо 3-н аяга сархад заавал барих бөгөөд зочин татгалзвал 3-н дуслыг хийж өгнө. Сэтэрсэн эмтэрсэн аяга, эд юмсыг зочиндоо баридаггүйн дээр өөрсдөө ч хэрэгэлэхээс татгалзана. Бас охин хүний гэр, өргөөд зөвшөөрөлгүй бол орох нь хэнд ч адилаар хориотой байдаг ажээ. Аман зохиолын төрөл дэлгэрсэн, тууль хайлна.
Ийнхүү хэдийгээр "Цагаан Монголчууд" нь Монголын нэгэн овог болох нь баттай боловч чухам Сүбээдэй жанжны үр хойч эсэх нь тодорхойгүй билээ. Зарим мэдээг үндэслэвэл тэднийг Гэрэтай хэмээх жанжин толгойлж ирсэн мөн Юань гүрний уналтын дараагаар Мин Улсын цэрэг Монголчуудын хөлийг хориход хэсэг цэрэг хуучин "Цагаан Монголчууд" дээр очиж нэгдсэн байх магадлалтай юм байна.
"Цагаан Монгол"-н тухайд Др. Сэрдарам:
Монгор Хятад дахь Монгол нэгэн угсаатан нь ту нар юм. Ту нар биеэ “Монгор” (Монгар) буюу “Цагаан монгол” гэдэг. Тэд удам судраа XIII зууны үед Чингисийн ургийн жанжин Гэртэй гэдэг хүн дагуулан ирснээс үүсэлтэй хэмээдэг. Чингис хааны цагт 1227 оны 3-р сард монгол цэрэг Синин, Тохөэ зэрэг газрыг эзлэн аваад тэнд эртнээс нутаглаж байсан Хор хэмээх тугухунь овгийн хүүмүүстэй холилджээ. Ер нь тугухунь эртний Тоба, Муюн нарын төрөл аймаг байсан тул монголтой зан заншил ойролцоо байжээ.
Ту нар Мин улсын үед Синингийн Шатанчуань гэдэг газар очиж суусан бөгөөд Чин улсын үед нэг хэсэг нь Хөхнуурт очжээ. Ту нар одоо Цинхай хэмээх Хөхнуур мужийн Хожу монгор үндэстний өөртөө засах сяньд Хуншюй гэдэг голын хөвөөгөөр нутаглан сууж байна. Хүн ам нь 1978 оны байдлаар 12 түм буюу 120000 байв. Ту нар мал аж ахуй голлон эрхэлдэг. Зан заншилд нь охид сэвгэрийг 15 хүрэхээр нь тэнгэрт мөргүүлж бэр болгох, үхэгсдээ шатааж хайлан чандрууг нь хайрцаглан оршуулах зэрэг сонин ёс байдаг аж. Мөн дуу бүжигт их авъяаслаг, ерөөл магтаал их хэлдэг, тууль хайлдаг байна. Тэдний дунд их дэлгэрсэн туульнь “Ларбуйнчэмүнсо” гэдэг тууль гэнэ. Бурхны шашин, бөө шүтдэг, шашиндаа төвд үг нэлээд хэрэглэдэг. Хувцас хунар нь их онцлог. Эр эм ялгалгүй хантаазныхаа захыг хээлдэг, эрэгтэйчүүд нь зунд тэрлэг өвөлд нэхий дээл өмсөн, бөс даавуу бүс бүсэлнэ. Эхнэр хүний дээлийн энгэр нь ташуу, хоёр ханцуй нь таван өнгөөр алаглуулсан тоногтой ба гадуураа хар ууж өмсдөг байна