Зvчи ханы бэлгэдлийг эх оронд нь залъя

Зүчи ханы бунхан

Соёлын гавьяат зүтгэлтэн зохиолч Т. СУЛТАН

Эзэн богд "Чингис хаан"-ы ууган хүү, Их Монгол Улсын тулгын чулууны нэг, нэрт жанжин Зүчийн онгон, булш, сvрлэг бунхан Казахстаны нутагт эдүгээ хvртэл сүндэрлэсээр байхад монголчууд хээв нэг хэнэггүй хандсаар байх юм. Орос, Казахын судлаачдын таамагласнаар Зүчи ханы бун­хан тойрсон сонирхолтой сэдвүүд ч цєєнгүй байгааг лавшруулан судлахад манай эрдэмтэд анхаарлаа хандуулах цаг болсон санагдана. Зүчи ханы дурсгал, бунханы тухай анх 1897 онд түүхч О.Альжапаров "Киргизская степная газета" сонинд "Предания об Алашехане и его сыне Джучи хане" гэсэн єгvvлэл нийтлvvлсэн нь хожим зєвлєлтийн эрдэмтдийн анхаарлыг татжээ. 1947 онд Казахын нэрт эрдэмтэн, акеадемич А.Х.Маргулан "архитектурные памятники в долине рике Кара-Кенгир" нэртэй судалгааны єгүүлэл бичиж "Вестник АН КазССР" сэтгvvлийн №11-д нийтлүүлжээ. Дараа нь зєвлєлтийн эрдэмтэн Г. Г. Герасимов "Памятники архитектуры долины реки Кара-Кенгир в центральном Казахстане" /Алма-Ата. 1957 г/ гэсэн ном бичиж, тvvнд Зүчийн онгон, булш, бунханы тухай сонирхолтой санал, дүгнэлтүүд дэвшүүлжээ. Эдүгээ бидэнд танил, єнєєх К.Зардыхан маань "Зүчи хан" нэртэй ном бичиж байгаа сурагтай. Ер нь Их Монголын түүхтэй салшгvй холбоотой Зүчийг тойрсон судалгааны сэдэв Тєв Азийн орнуудад цєєнгүй бий. Казахстаны судлаачид Зүчийн бунханыг 1228 онд баригдсан гэх бєгєєд Х-XII зуун, Караханы үеийн барилга, архитектурын дурсгалд хамруулдаг аж. Зүчи ханы бунхан Казахстаны Жезказган хотоос хойш 45 км, Кенгир голын хойт эрэг дээр байна. Бунханы ойролцоо эртний хэд хэдэн булшны ор, үлдэгдэл байгаа нь алтан ургийнхантай холбоотой байж болох талтай. Бунханы дотор ханан дээр огуз, аргын, кыпшак, керей, найман, хонгырат, ханлы зэрэг олон аймгуудын тамганы дvрсийг сийлснээс vзвэл Зvчийн улст нэгдсэн овог, аймгуудын тєлєєлєгчид тvvнд хvндэтгэл үзүүлэн, оршуулгын ажил болон бунхан босгоход оролцсоны илэрхийлэл юм. Бунханыг шатааж, бэхжүүлсэн єнгєт ба цагаан тоосгоор барьж, чимэглэсэн байна. Бунханы єндєр нь гадна талдаа найман метр, дотор талдаа долоон метр аж. Малталт хийх vеэр бунхан дотор хоёр хvний булш байгаа нь тогтоогджээ. Булшны нүхний ханыг түүхий тоосгоор єрж, ёроолд нь нимгэн, тоосгон хавтангууд дэвсчээ. Бунханы ємнєд хэсэгт буй нэг дэх булш 2.2 м урт, 70 см єргєнтэй, 1.2 м гүн юм. Уг булш дотроос банзан авсанд хийж оршуулсан, баруун гаргүй хvний яс, хvрэн булигааран гутал, торгон vнэт эдлэл, хувцасны сэг, ангийн яс ба тэмээний толгойн яс, зэр зэвсгийн үлдэгдэл, хэлтэрхий гарчээ. Зүчи хан ан авлаж яваад хулан буудаж шархтуулснаас уг зэрлэг хуланд бариулан үхсэн тухай домог, тvvнээс улбаалсан "Доголон хулан" нэртэй хєгжмийн аялгуу байдаг билээ. Ханы шарилыг оршуулахдаа тvvний баруун rap нь олдоогvй, зєвхєн хурууны ясыг нь олж шарилтай нийлvvлэн оршуулсан гэдэг. Эл домог, яриаг vндэслэн дээрх онгоныг Зvч ханых хэмээн тогтоосон гэнэ. Хоёр дахь булш Зvчи ханы их хатан Хэрэйд (Керей) аймгийн Тоорил (Тугырал) ханы дүүгийн охин Бектутмыш хатных хэмээн таамаглажээ. Хатны булшны ёроолын хавтангуудад араб vсгээр нэгэн үгийг хэд дахин сийлсэн нь казахаар "ыкпал" гэсэн утгатай гэнэ.
Энэ нь монголоор "нєлєєний" "боймлосон", "авааль" гэсэнтэй агуулга дvйх юм. Єєрєєр хэлбэл, авааль гэргий, хатан гэсэн утгыг илэрхийлж байгаа хэрэг. Ямар ч гэсэн Зүчи ханы түүх, амьдрал нь Их Монгол Улс болон тvvнийг үндэслэгч Чингис хаантай салшгүй тул эл бунханы загвар, зургийг зарим олдворын хамт эх нутагт нь залж, хүндэтгэлийн єргєєнд байрлуулбал түүхэн чухал дурсгал, түмэнд тустай бахархах зүйл болох билээ. Yүний тєлєє Казакстаны тєр, засгийн байгууллагад хандан үнэрхүүлэх явдалгvй, ЭСЯ-аас зураг авах дуран авай бүхий нэгэн ажилтныг илгээхэд хангалттай. Ер Чингис болон Их Монголын түүхтэй холбоотой зарим үнэт эдлэл, ховор үзмэр, түүхэн дурсгалт зүйлсийг Орос, Иран, Энэтхэг, Казахстан, Узбекстан зэрэг орнуудаас эх нутагт нь эргүүлэн авчирах асуудлыг ч судлахад илүүдэхгүй биз дээ.