ЛЕВ НИКОЛАЕВЧ ГУМИЛЕВ

Монгол цустай, Монголд элэгтэй, нэрт газар зүйч, түүхч, угсаатны зүйч, монголч эрдэмтэн бол Лев Гумилев билээ. Түүх (1961), газар зүйн шинжлэх ухааны доктор (1974), түүх-газар зүйн шинжлэх ухааны томоохон онолч эрдэмтэн тэрээр 1912 оны аравдугаар сарын 1-нд Царское Село хэмээх хотод Николай Гумилев, Анна Ахматова нарын хүү болон мэндэлжээ.
Хүүхэд ахуй насаа эмээгийнхээ Тверь мужийн Бежецкий суурины Слепнево гацаанд өнгөрүүлсэн байна. Зөвлөлт засгийн он жилүүдэд ивгээлээ алдсан хоёр яруу найрагчийн дундаас төрсөн нь Гумилевын хувьд амаргүй хувь заяаг туулахад хүргэсэн бололтой. Амьдралынхаа туршид дөрвөн ч удаа хоригдож байсан нь ч үүнийг гэрчилнэ. 1933, 1935, 1938, 1949 онд Зөвлөлтийн ГУЛАГ хэмээх улс төрийн хэлмэгдүүлэлтийн газруудад хоригдож байсан юм.
1930 онд дунд сургуулиа төгсөөд их сургуульд суралцах өргөдлөө гаргасан ч түүнийг үзэл суртлын хувьд тэнцэхгүй хэмээн сургахаас татгалзжээ. Ийнхүү их сургуульд орох хүсэл мөрөөдлөө сэтгэлдээ тээсээр тэр жилдээ хотын трамвайны удирдах газарт ажиллаж хөдөлмөрийн гараагаа эхэлсэн түүхтэй. Мөн ажлынхаа хажуугаар хөдөлмөрийн биржид бүртгүүлснээр дараа жил нь геологи-хайгуулын хүрээлэнд коллектороор ажиллах болов. Харин 1932 онд Л.Гумилев Памирыг судлах шинжлэх ухаан-техникийн ажилтнаар томилогджээ. Удалгүй Догарт хайгуулчаар ажиллах болов. Энэ үеэс перс, араб хэлийг шамдангуй сурч, перс хэлний дүрэм зүйг бие даан судалжээ. 1933 онд Крымд-Г.А.Бон-Осмоловскийн экспедицийн эрдэм шинжилгээний ажилтнаар ажиллав. Аджи-Кабын палеолитын бууц дээр судалгаа хийхэд гар бие оролцжээ. Лев Гумилев 1933 онд анх удаа баригджээ. Гэхдээ хохирол амсалгүй суллагдсан байна. Намар нь Ленинградад буцаж ирээд геологийн эрдэм шинжилгээний хүрээлэнд эрдэм шинжилгээний ажилтан болов. Гэвч Бонч-Осмоловский баривчлагдаж, Гумилев хүрээлэнгээс хөөгдсөн аж.
Лев Николаевич 1935 онд Ленинградын Их Сургуульд элсэлтийн шалгалт өгч түүхийн факультетын оюутан болж, В.В.Струве, Е.В.Тарле, С.И.Ковалев болон түүхийн бусад суутнуудын хичээл лекцийг сонсох завшаан тохиожээ. Энэ үед түүнийг “зөвлөлтийн эсрэг үзэлтэй” хэмээн хамт сурч байсан оюутнуудын нууц мэдүүлгээр хоёр дахь удаа баривчилжээ. Харин 1935 онд түүний ээж яруу найрагч Анна Ахматова Сталинд хандаж өргөдөл бичсэн нь Л.Н.Гумилевыг аварсан байна. Энэ үед түүнийг “гэмт хэргийн бүрэлдэхүүнгүй” хэмээн сулласан ч их сургуулиас нь хөөжээ. Гэлээ гээд тэрээр эрдмийн ажлаа орхисонгүй, Ленинградын Дорно дахины хүрээлэнд байнга очиж, эртний түрэгүүдийн түүхэн сурвалжуудыг бие даан судлах болсон байна. 1937 онд Ленинградын Их сургуулийн оюутны эрхээ сэргээлгэж Ленинградын ШУА-ийн салбарын хуралдаанд “ҮI-ҮIII зууны үеийн түрэгийн засаг захиргааны тогтолцоо” сэдвээр илтгэл тавьжээ. Харамсалтай нь 1938 оны гуравдугаар сарын 10-нд “оюутны террорист байгууллагын удирдагч” хэмээн “цоллож”, дахин баривчилжээ. Ийнхүү тэрээр оюутан байх үедээ гурван удаа хэлмэгдэж, хоригдсон гэдэг. Ленинград Цэргийн тойргийн коллегийн шүүхээс Гумилевт арван жил хорих ял оноосон аж. Ежовын үед прокурор ялыг өөрчлөхдөө улам ч хүндрүүлсэн байна. Бараг л цаазаар авахуулахаар болсон Гумилевт аз дайрч Цагаан тэнгис-Балтийн сувгаас Ленинградад шилжүүлж, Ежов халагджээ. Шинэ прокурор хэргийг дахин хянаж ялыг хөнгөвчлөн Хойд зүг Норильскт шилжүүлсэн байна. Нэг хонхноос нөгөө хонхны хооронд л Норильск, Норильлаге, никелийн уурхайд хоригдлоор ажиллах болов. 1943 онд ялын хугацаа дуусч тэр эрх чөлөөтэй болов. Норильлаге болон Норильскийн дараа ялаа дууссан тэрээр геологичоор ажиллахаар үлдэв. Бараканд амьдарч асан эрдэмтэн казах болон татаруудтай хөрш болсноор тэдний хэлийг ч хурдан сурав. Өөрөөр хэлбэл түрэг хэлний мэдлэг эзэмшижээ. Ялын хугацаа дуусангуут фронтод явах өргөдлөө өгсөн бөгөөд яг жилийн дараа л түүнд зөвшөөрсөн хариу иржээ.
Белоруссын нэгдүгээр фронт дээр жагсаалын цэргээс Брест-Литовскаас эхлэн Берлин хүртэл зенит их бууны ангид тулалдсан байна. 1945 онд нийтийн чөлөөлөлтөөр Ленинградын их сургуульд буцан ирж оюутны ширээнд үргэлжлүүлэн суужээ. 1946 онд шалгалтаа түргэвчлэн өгөөд сургуулиа дүүргэсэн байна. Мөн давхар аспирантурын шалгалтад тэнцжээ. Намын удирдагч Ждановын “Звезда”, “Ленинград” сэтгүүлүүдийн талаар тавьсан илтгэлийн үеэр Анна Ахматовын нэр төрийг гуйвуулан хар өнгөөр будсан нь Гумилевыг ч тойрон өнгөрсөнгүй. Хэл амны бай болж, Гумилевыг аспирантураас нь хөөх шалтгаан болжээ. 1947 онд Ленинградын мэдрэлийн эмнэлэгт номын санчаар ажиллаж эхэлсэн байна. Удалгүй хамт олны халуун дотно тодорхойлолтын ачаар Ленинградын Их сургуульд түүхийн ухааны дэд (Ph.D) докторын зэрэг амжилттай хамгаалжээ. 1948 оны хавар С.И.Руденко багшаар удирдуулсан Алтай дахь “Пазырык” булш дээр хийсэн малтлагын ажлын экспедицид эрдэм шинжилгээний ажилтнаар оржээ. 1949 оны арван нэгдүгээр сарын 7-нд ямар ч шалтгаангүйгээр дахин баривчлагджээ. Удалгүй онц шалтгаангүйгээр 10 жилийн хоригдох ял авч Чурбай-Нуур хэмээх Карагандын “Онцгой дэглэмтэй” хорих анги явж, мөн тэндээсээ Междуреченскийн Омск хотын ойролцоох хорих Саяаны анги руу цөлөгджээ.
1956 онд “онц шалтгаангүйгээр хоригдсон” хэмээн цагаатгагдсан ажээ. 1956 онд Лев Гумилев Ленинградад буцаж иржээ.
Эрмитажийн захирал М.И.Артомонов түүнд ажил олоход тусалж авч ажиллуулжээ. Тэрвээр энэ номын санд ажиллах хугацаандаа “Эртний түрэгүүд” (Sh.D) докторын бүтээлээ дуусгасан байна. Докторын зэрэг горилсны дараа Ленинградын Их Сургуулийн ректор, ШУА-ийн сурвалжлагч гишүүн А.Д.Александров түүнийг их сургуулийнхаа дэргэдэх газар зүй судлалын Эрдэм шинжилгээний төвд авч ажиллуулжээ. Энд 1986 онд тэтгэвэрт гартлаа ажиллажээ. Yүний хамт Гумилев нь Ленинградын их сургуулийн Түүхийн факультетэд олон жил лекц уншиж, оюутнуудад хичээл заажээ. 1974 онд хоёр дахь докторын зэргээ хамгаалсан бөгөөд энэ удаа ВАК энэ бүтээл бол “докторынхоос хол давсан бөгөөд докторын бус ажил байна” хэмээн үзсэнээс батлагдаагүй гэнэ.
Л.Н.Гумилевын гавьяа зүтгэл нь эрдэм шинжилгээний салбарт ч, сурган хүмүүжүүлэх салбарт ч эрс үгүйгэсэн үйлдлүүдтэй тулгарч байсан. Тэр хэзээ ч төр болон Засгийн газрын шагнал, эрхэм алдар цолыг хүртээгүй ажээ. 1959 онд түүний бүтээлүүд цөөн тоогоор Бүх холбоотын газар зүйн нийгэмлэгийн Ленинградын салбарын сэтгүүлд хэвлэгдэн гарах болжээ. Докторын диссертациа хамгаалсны дараа “Ландшафт ба этнос” өгүүлэл нь “Ленинградын их сургуулийн мэдээ” сэтгүүлд нийтлэгдсэн хойно шинжлэх ухааны удирдах байгууллагууд Л.Н.Гумилевын нийтлэх эрхийг хориглон хязгаарласан ажээ. Л.Н.Гумилев манай Б.Ренчин, Ц.Дамдинсүрэн, Ш.Гаадамба, Д.Майдар зэрэг эрдэмтэн зохиолч сэтгүүлч, оюутнуудтай байнга холбоотой байж, тэдний зохиол бүтээлийг анхааралтай үзэж, санал бодлоо солилцож, ярилцлага өгч байсан юм. Түүний эхнэрийн дурдатгалд “Бид урьдынхаа туйлын муу оромжид суусаар л байлаа. Нэг удаа 1973 оны сүүлээр Монголын томоохон эрдэмтэн академич Бямбын Ренчин Унгараас буцах замдаа Ленинградаар дайрахдаа манайд ирсэн юм. Цэх шулуун нуруутай, урт буурал сахалтай, үндэсний чамин хувцастай энэ ганган өвгөн эрдэмтний гадаад төрх нь гайхамшигтай сэтгэгдэл төрүүлж байв. Тэгээд ч Ленинградад түүний явсан газар бүр анзаарагдахгүй байж чадсангүй. Түүнийг манайд ирсний дараахан манай өрөөг томсгож, тэгэхдээ бүр үнийн зөрүүг төлөхгүйгээр солихыг бидэнд гэнэт санал болгосон юм” гэж талархан дурджээ.
Л.Н.Гумилев Манай эриний өмнөх III зуунаас манай эриний XҮ зууны үеийг хүртэлх Дундад хийгээд Төв Азийн нүүдэлчдийн түүхийг судлах талаар шинэлэг ажлууд хийжээ. Мөн тухайн бүс нутгийн тухайн цаг үе дэх түүхэн газар зүй-ландшафтын өөрчлөлт хувьсал, Дундад Ази дахь палеэтнографийн хийгээд түвд болон памирын мянган жилийн түүхийн тулгамдсан асуудлуудын талаар шинэ онолуудыг дэвшүүлжээ. Лев Гумилевын философид Г.В.Вернадскийн түүхэн судалгаа, онолын бүтээлүүд зохих нөлөөг үзүүлснийг Оросын философчид зүй ёсоор үнэлсэн байдаг. Вернадскийн түүхэн судалгааны бүтээлүүд дэх гол концепци нь “Дэлхийн түүхийн үйл явцын гол агуулга нь байгаль нийгмийн харилцан үйл ажиллагаа мөн” гэсэн үзэл санаа мөн юм. Л.Гумилев пассионарностийн тухай онол хийгээд мөн комплитарностийн феномены талаар шинэ онолуудыг боловсруулж түүний үндсэн дээр Этногезийн Пассионар Онолыг үндэслэсэн, мөн байгалийн шинжлэх ухаанд этнологийн тухай ойлголтыг буй болгосон билээ. Этнолог нь этник системын үндсэн хүчин зүйл нь болж байлаа. Этнолог нь мөн биосферын амьд бодисын энерги (эрчим хүч)-ийн талаархи Вернадскийн онолын үргэлжлэл болсон ажээ. Энэ онол нь шинэ суперэтносын үүсэн бүрэлдэж буй болох хуулиудын тухай онолыг тайлбарлаж буй билээ. Онолын ёсоор “урт дурын хүмүүс” хэмээх хүмүүс үүсэх өсөлтийн (өсөх дэвжих) үе шатыг дамжин өнгөрөх бөгөөд энэ үеийг пассионарность хэмээх ажээ.
Лев Гумилевын бүтээлүүд Их Талын түүхийн талаархи асуудлуудад анхаарал хандуулсан бөгөөд энэ асуудлуудыг цоо шинэ байрь сууринаас дүгнэсэн ажээ. Лев Николаевич 1992 оны дөрөвдүгээр сарын 15-ны өдөр хорвоог орхижээ. Хэдий тийм боловч энэ агуу эрдэмтний нэр Орост төдийгүй, Дэлхий дахинд алдаршин түгж, түүний ном бүтээлүүд олон хэл дээр хэвлэгдсээр байгаа билээ. Л.Гумилевын нэрэмжит Евроазийн их сургууль Казахстаны нийслэл хотноо байгуулагджээ. Мөн түүний нэрэмжит Оросын фонд Санкт-Петербургт түүний эхнэрийн удирдлагаар ажилладаг.
Энэ монголч эрдэмтний бүтээлүүдээс нэрт орчуулагч Г.Аким “Хар домог”-гийг /2007/, орчуулагч Ж.Роозон “Этногенез ба Дэлхийн биосфер” номыг нь монгол хэлэнд хөрвүүлсэн. Гумилевын шавь А.Куркчи “Аугаа их Гумилев бол Оросын сонгодог монгол судлалын өнөөг төлөөлж буй хамгийн шилдэг монгол судлаач” хэмээн үнэлсэн байдаг.
БХЭШХ-ийн эрдэм шинжилгээний ажилтан Г.Ариунболд