Амарбаясгалантын хийдийн тухай

Өндөр гэгээний бунхан болгож босгосон энэхүү иж бүрэн том хийдийг Манжийн Энх Амгалан хааны зарлигаар анх барьж байгуулсан байна. 1727 онд Амарбаясгалант хийдийг бариулахаар Манжийн хаан 100 мянган лан мөнгө зарцуулж, 1736 онд хийдийн барилга дууссаныг тохиолдуулан хөшөө босгуулжээ.

Сэлэнгийн Шивэнгийн хөндий дэхь "Амарбаясгалантын хийд"

Уг хийд Орхоны голын зүүн этгээдийн цутгал Еэвэн голын үзэсгэлэн төгөлдөр Шивэнгийн хөндийн Бүрэн хан уулын хормойд оршино. Хийдийн сүм дуганыг хэрмэн хашаанд барьсан бөгөөд дотроо хамарлаж, шаталсан хашаа хүрээгээгээр цогцлуулжээ. Гол хаалганы өмнө талд янпайтай. Хашаа янпай хоёрын дундах талбайд цам цамнуулдаг байжээ. Хийдийн суурийг тавихад эзэн хааны буулгасан зарлигийн үг бүхий самбарыг гол хаалганы үүргийг гүйцэтгэж байгаа тамгын сүм хэмээх жижиг барилгад хаджээ.

Сүмийн хоёр талд мөргөлчдийн орж гарах хоёр үүд байх бөгөөд эдгээр үүдээр анхны хашаанд ормогц түүний гол тэнхлэгийн зүүн, баруун талд тахилын хоёр мод ба “Хан хонх”, “Хан хэнгэрэг” гэдэг хоёр ижил жижигхэн сүм байна. Тамгын сүмийн яг харалдаа уг хийдийн сахиус болох дөрвөн Махранз бүхий Махранзын сүм байна. Энэ сүмээр дамжин мөргөлчид хоёр дахь хашаанд орох бөгөөд тэнд тусгай талбай гаргаж  “Цогчин дуган” хэмээх хоёр давхар гол сүмийг барьжээ. Түүний хоёр талд монгол, манж, хятад хэлээр хийдийн түүхийг сийлж бичсэн чулуун самбар бүхий зургаан талтай хоёр барилга бий.

"Амарбаягалантын хийд"-ийн гол цогчин дуганы хоёр давхар барилга

Хийдийн барилгуудын дотроос Цогчин дуганын хоёр давхар барилга хамгийн их сонирхол татна. Доод давхарт нь хурал ном хурах бөгөөд хоёрдугаар давхарт нь номын сан болон туслах өрөө тасалгаанууд байна. Энэхүү 32х32м дөрвөлжин баганат саравчгүй барилга нь дотуураа ус урсгах хоолой бүхий вааран дээвэртэй байв. Борооны ус дээврээс урсаж, барилгын хоёрдугаар давхарт орон, улмаар тэндээс ховилоор дамжиж дөрвөлжин огтлол бүхий модон хоолойгоор дамжиж шалан доорхи чулуун ховилоор урсаж гадагш гардаг байв.

Цогчин дуганын ар талын дэвсэг дээр Будда багшийн сүм байх бөгөөд түүний зүүн талд нь Өндөр гэгээний бунхан ба Аюушийн сүм, баруун талд нь дөрөвдүгээр Богд гэгээний бунхан, Маналын сүм хоёр байжээ. Энэхүү дэвсгийн хойд тал нь дотроо таван хэсэгт хуваагдсан гурав дахь хашаатай нийлнэ. Түүний дунд талын том хэсэгт нь Богд гэгээний Лавран хэмээх орд байх ба хоёр хажууд нь аж ахуйн хэрэгцээний хоёр дан зэрэгцээ байшин байрлуулжээ. Зүүн хойд буланд нь “Майдарын сүм”, баруун хойд буланд нь түүнтэй ижилсүүлэн “Нархажидын сүм”-ийг тус тус байрлуулсан байна. Энэхүү иж бүрэн барилга байгууламжийг тоосгон хэрмээр хүрээлж, улмаар хоёр дахь хэрмээр хашаалсан нь дотроо янз бүрийн дуган сүм бүхий шатлан өндөрлөсөн “П” маягийн хашаа хүрээ үүсгэжээ.

Энэхүү зургийг Sister Johnson, Sister Баярмаа нарын номлолын үеийн зургаас авч ашиглав.

Энэхүү хийдийн иж бүрэн барилга байгууламжийг архитектурын болон инженерийн арга барилын хувьд маш уран чадамгай барьж босгосон учир монголын уран барилгын гарамгай бүтээлийн нэгэнд зүй ёсоор тооцогдох юм.
Тус хийдийн нэрийн талаар Монгол ардын домог яриагаар уламжлагдаж ирсэн нь: Манжийн хаанаас энэ сүмийг байгуулахын тулд Эрхэм сайн газрыг хайж олох, газар шинжигч нарыг томилон явуулсанд тэдгээр газар шинжигч нар нь Бүрэн хаан уулын энгэрт хүрч иртэл Амар, Баясгалан хэмээх эрэгтэй, эмэгтэй хоёр хүүхэд бүжиглэж, тоглож байсныг үзээд бэлэг дэмбэрэл төгс бүрдсэн сайн газар хэмээн сонгож тэр хүүхдүүдийн нэрийг Энх Амгалан хаанд айлтгахад Энх Амгалан хааны соёрхсоны үндсэн дээр хийд байгуулж Амарбаясгалант хэмээн цол хайрласан гэжээ.