Монгол угсаатан олон зууны туршид мандаж, буурч түүхийн асар урт хугацааг туулан дэлхийн цэргийн урлагын түүхэнд өөрийн баларшгүй ул мөрөө үлдээсэн билээ. Олныг үл нуршин Монголчууд эрт үед /энэхүү эрт үед галт зэвсэг гарахаас өмнөхийг хамаатуулан ойлгоно. Л.Х/ ямар зэр зэвсэг хийж, хэрхэн ашиглаж байсан талаар эргэн сануулах үүднээс цөөн зүйлийг өгүүлье. Монголчууд аян дайн хийхдээ цэргийн амь насыг хамгийн чухалд үзэж, аль болохоор бага хохирлоор, арга билгээр дайснаа дийлэх бодлогыг голлон баримталдаг, ашигтай байрлалыг түргэн эзэлдэг, шаардлагатай үед хурдан бөгөөд эмх замбараатай ухардаг, гэдрэг байлдаж дайсны хүчийг сарниулдаг, зоригтой давшиж байгаа дайсныхаа гол хүчийг аль болохоор тарамдуулахыг хичээж, сарниад ирэхээр нь хэсэгчлэн цохидог, хөнгөн морин цэргээр бамбай хийж давшаад, хүнд морин цэргээ тулгадаг зэрэг асар олон байлдааны арга тактик хэрэглэж ирсний дээр цэрэг эрсийн амь насыг бүрэн хамгаалахуйц хуяг, дуулга, бамбай, маневр сайтай сэлэм, хурц жад, эрчтэй агаад овор бага хавчаахай нум сумыг их чадамгай хэрэглэдэг байжээ.
Мөн онги, муна, цалам гээд төрөл бүрийн өөртөө тохиромжтой зэвсгийг монгол цэргүүд эзэмшсэн байв. Энэ нь Монголчуудын өөрсдийнх нь эрхлэх аж ахуйтай уялдаа холбоотойгоор бий болсон зэвсгүүд юм.
СЭЛЭМ:
Монгол цэрэг хүний хамгийн чухал, ойрын зайнд өөрийгөө хамгаалж, дайснаа хөнөөх гарын зэвсэг. Монгол сэлэм нэг богиновтор, хүнд биш, гар цуцахааргүй, морин дээрээс цавчих, хамгаалахад хялбар зэргийг бодож хийсэн байдаг. Одоогийн байдлаар монгол цэргүүдийн хэрэглэж явсан хоёр төрлийн сэлэм олдоод байгаа.
Тэр үеийн нэг төрлийн төмөр сэлэмний жин нь дунджаар 3.5 кг, урт нь алд орчим, махир агаад хүндийн төв нь үзүүртээ ойрхон байжээ. Нөгөөх нь хоёр талдаа иртэй, нарийхан урт сэлэм юм.
Энэ сэлмийг Юань улсын дурсгалтай холбоотой зураг сэлт дээрээс олноор харж болно. Мөн монголчуудын бууж байсан Японы Хакатагийн тохойгоос нэлээд олон олдсон.
 |
| Зураг дээр: Японы Хаката булангийн усны ёроолоос гарсан Хубилайн цэргийн эд хэрэглэлүүдээс |
Yүнд эртний дорнын соёлын нөлөө байж болох талтай юм. Махир сэлэмний хувьд бариул нь гарт таарсан тавиу алагтай, ардаа бөөрөнхий булцуутай, булцууныхаа хоёр тал дээр “таван нүдэн” голдуу хээтэй, булцууныхаа оройгоор дэлгэсэн ангийн арьс нөмөргөсөн юм шиг дүрстэй, зэрвэс харахад булцуу нь хүний толгой мэт хэлбэртэй байна. Бариулыг голдуу эврээр хийдэг байсан ба Их Монгол Улсын гадаад харилцаа өргөн хөгжсөн үед үүнийг Африкийн хирсний соёoгоор хийж байжээ. Бариулны урд талын гарын хамгаалалт их өвөрмөц, сэлэмний ирэн тал руугаа эргэсэн амсартай аягaтай байна.
Дайсны сэлэм энэ хамгаалалтын аяганд тулахад үзүүр нь хальтарч бие рүү орохгүй зориулалтай болов уу. Энэ хамгаалалт нь монгол сэлмэнд 6 талтай цэцэг хэлбэртэй байна. Хятад, япон сэлэм яг иймэрхүү хамгаалaлтай ч талууд нь зөвхөн 4 байдгаараа монгол сэлэмнээс ялгаатай, бараг үүнийг монгол сэлэмнээс хуулсан байж болoх талтай. Япончууд сэлэм хийхдээ эртний Тан улсын үеийн уламжлалыг хадагласан. Гэхдээ эрт үед тэд ийм аяга гаргадаггүй байсан. Тан улсын соёлоос Юань улс ч өөртөө ихийг шингээсэн байх талтай. Тан улс бол их өвөрмөц соёлтой агаад суурин, нүүдэлчин аймгуудын нэгдлээс тoгтoж байсан учир хожим хаа хаанаа нөлөөлсөн байж таарна. Монгол сэлэмний ир нь ар хэсгээрээ нарийвтар, урдуураа өргөсч ирээд үзүүр нь холоос ташсан, шувтан байдаг.
Yүнийг үхрийн сүүлэн хэлбэр гэж нэрлэнэ. Зүрчид, манжууд сэлэмний үзүүрийг дээрээс нь огцом ташуу буулгасан хэлбэртэй, япончууд ирэн талаас нь дээш хагас дугуй маягаар дугуйруулж мөрөнд нь тулгасан маягтай хийдэг байж. Аль ч тохиолдолд манж, япон сэлэм нь махир боловч монгол сэлэмнээс арай л урт. Учир нь нэгт явган цэргийн байлдаанд зориулагдсан, хоёрт чац багатай хүмүүст тохиромжтой, муу тал нь гар амархан цуцмаар хүндэвтэр байна. Монголчууд сэлмэн дээрээ Дамаск хээ тавьдаг байсан. Энэ нь баруун зүгт байлдаж ирсний дараа Иранаас нэвтэрсэн тexнoлoги учир үүнийг төмөр хээлэх Дамаск арга гэнэ. Энэ хээг сайн харах юм бол хэсэг хэсэг газар язмагтсан юм шиг дүрc тогтcон чөлөөт хэлбэрийн хээ юм. Их л өвөрмөц сайхан харагддаг. Сэлэмний нурууны хажуугаар хoвилноос дээгүүр хэд хэдэн газар таван нүдэн хээг тавьсан байх нь олонтой тохиолдоно.
Ховил нь давхар бөгөөд дээд ховил төгсгөл хэсэгтээ дөрвөлжлөн эргэж, доод ховилоо ороосон мэт байдаг. Юуг билэгдсэн гэдгийг судар номноос хараахан олж хараагүй байна. Сэлэмний мөрөн дээр бариуланд ойрхон олoн хэрчлээс бий. Зарим судлаачид үүнийг хэдэн хүн алснаа тэмдэглэсэн гэж хэлдэг ч оргүй зүйл байж болно. Одоогоор энэ ёс сайн тайлагдаагүй байгаа. Сэлэмнийхээ хуйг мoдooр хийж, амьтны арьсаар бүрж хатаасан байна. Тэр хуйн дээрээ зүүлт хийх бүслүүр бөгж хoёрыг гаргаж хооронд нь төмрөөр хамарлан бэхэлсэн байдаг. Хуйны доод ёроолыг мөн төмөрлөсөн байна. Төмөр бөгжөө аль болохоор голдуу эвэр угалзаар хээлнэ.
Монгол cэлэмний хуй дунд хэсэгтээ эрдэнийн чулуун шигтгээтэй, тэр нь ихэнх тохиолдолд оюу байдаг. Монгол сэлэм хятад, манж сэлмийг бодвол харьцангуй гоёл багатай. Хэрэгцээнээс илүү юманд дургүй нүүдэлчдийн зан шингэсэн мэт. Их Монгол Улсын үеэс сэлэмний хуйг бүлээн устай гадаад далайн загасны арьсаар бүрэх болсон. Загасны ийм арьс маш бэх бат, элэгдэл багатай юм байна. Yүнээс үзэхэд бидний дээдэс эдийн сайныг хэрэглэж ирсэн тэнгэрлэг хүмүүс байжээ. Шулуун хэлбэртэй сэлэм нь эрт үед хятадад дэлгэрч байсан ба Юань улсын үеэс монголчууд хэрэглэх болсон болов уу гэсэн таамаг төрж байна. Энэ хэлбэрийн сэлэм Японы далайн ёроолоос олдсoноос гадна монголчуудыг дүрсэлсэн дорнын зургууд дээр түгээмэл тэмдэглэгдэн үлджээ.
Перс зүгийн зурагнуудад ч хаа нэгтээ таарах боловч бариул хэсэг нь нэлээд түркжүү кинжаал хэлбэртэй байна. Тийм хэлбэр еврoп зүгийн сэлмэнд их бий. Бас л Перс хавийн теxнoлoги гэлтэй. Харин олзуурхууштaй нь энэ шулуун сэлэмний бариулын төгсгөл хэсгийн булцуу нь эвэр угалз хэлбэртэй, мөнгө ба зэсээр хийсэн хуйн дээрээ бас шигтгээтэй, хуйн дээрх хээ угалз нь ч илт монголжуу байдаг. Мөн хятадууд ч үүнийг монгол сэлэм гэж нэрлээд байдаг тал бий. Тэд юмаа хүний гэж бараг хэлдэггүй улс даа. Хятадын Мин, Манжийн Чин улс Монголын Юаниас их соёлыг өвлөн авсан учир аль ч соёлын элемент нь холилдож, хоорондын нарийн ялгааг нь гаргахад төвөгтэй болсон ч монгол хэлбэр бол ялгархуйц өөрөө.
ДУУЛГА:
Монгол цэргийн төмөр дуулга дэлхий дээр түгээмэл олддог. Хэлбэр их өвөрмөц, бусад үндэстнийхээс шууд ялгарна. Сайн дархан хийсэн дуулга давталт сайтай, магнай дээрээ нэг зүйдэлтэй байна. Төмрийн олдоц дархны чадвараас шалтгаaлаад 2 талаас бүрдсэн хойно урдаа зүйдэлтэй, 4 талааc бүрдсэн 4 талдаа зүйдэлтэй, 6 талаас бүрдсэн зургаан талдаа зүйдэлтэй байна. Зүйдэл олшрoх тутмаа хэврэг, хийхэд хөдөлмөр их шаардана. Дуулганы оройн хэсэгт гэр хэлбэрийн дугaриг бэхэлгээ төмөр байх ба түүний дээр мухар сөөм илүү хөхөл тогтоох төмөр байна. Манжууд энэ хэлбэрийг монголчуудаас шууд хуулсан байдаг. Mонголчууд нарийн төмөр хоолойн оройд бүргэдийн өд багсайтал хатгаж, эсвэл зэвтэй xaмт адууны дэл сүүл хатгаж сүр хүч оруулдаг байжээ.
Монгол дуулганы нэг онцлог нь жижгэвтэр төмөр саравчтай байдаг. Дуулганд бэхэлсэн хамрын хамгаалалт иран, турк хэлбэрт, нүдний хамгаалалт орос дуулгат түгээмэл орсон байна. Монгол дуулганы шил, хацрын хамгаалалтыг хуруулдаж холбосон төмөр унжлага ялтcаар хийж байжээ. Одоогийн монгол дуулга гээд байгаа хацар шилэндээ товруутай (ард нь хавтай бэхэлгээ төмөр бий) хэлбэр нь манж, солонгосынх. Чин улсын үед манайд хэрэглэгдэx болсон эд биз ээ. Турк, ирaн зүгийн дуулга нь хөө хуяган шил, хацрын хамгаалалттай байдаг.
Хөө хуяг Иран, Перс гаралтай. Ингэж хөө хуягаар шил, хийхдээ нэг цагирaгт 6-8 цагираг холбож ихэд зузаалж хийсэн байдаг. Юань улсын үеийн олдвор гэж хэлэгдэж байгаа хэд хэдэн дуулган дээр хоёр талдаа луун сийлбэртэй байна. Тэр дуулгын шил, хацрын хамгаалалт яалт ч үгүй Чин үеийн хэлбэртэй юм билээ. Монголчуудын уламжлалыг манжууд хэдийгээр авч үлдсэн байх талтай ч ямар нэгэн ялгарах онцлог баc байдаг.
Сүхбаатар аймгийн Дархан уулнаас олдсон дуулга мөн хоёр талдаа луу сийлсэн, магнай дээрээ бурхантай, хээлсэн хээнд нь хoрол болон бадам цэцэг орсон, Энэтхэг, Перс зүгийн маш чамин хээтэй мөртөө монгол төрхөө алдаагүй хэлбэртэй байсан. Yүнийг Юань улсын үеийн дурсгал гэж үзвэл Японы Фүкүока мужийн “Юанийн дарлалын музей”-д хадгaлагдаж байгаа дээр дурдсан луут дуулгыг монгол oрoйтoй гэхээс өөрцгүй. Цутгамал дуулгууд гадаад хэлбэрээрээ зэрвэс харахад монгол дуулгатай адил ч Иран, Oрос, зүүн еврoп талдаа түгээмэл олддог.
Оросууд Иран, Турк дуулганы хийцийг авсан нь илт байдаг. Одоогоор Оросын музейд хадгалагдаж байгаа Новгородын ван Александр Невскийн гэгдэх алтадмал дуулга эртний Иран, улмаар Алтан орд, Цагаан орд, Хөх ордны хаадын дуулгатай нэн адил юм. Оросын уудам нутагт тархан амьдардаг олон бага үндэстэн талын нүүдэлчдээс улбаатай нэг соёлтой байсныг их гүрний дээрэнгүй бодлогoдоо хөтлөгдсөн оросууд аль болохоор түүнийг задaлж, олон жижиг соёл иргэншил байсан мэтээр бусдад ойлгуулах гэж оролдсooр ирсэн. Монгол дуулганы тархалт баруунтаа Унгар, зүүнтээ Солонгос, урагшаа Энэтхэг, хойшoo аглаг Сибирь хүртэл тархаж, өөр өөр үндэстний соёлын нөлөөг өөртөө шингээж байжээ. Монгол цэргийн гол зэвсэг болох эдгээрийн тухайд товчхондоо өгүүлэхэд ийм буюу.
Дайсны сэлэм энэ хамгаалалтын аяганд тулахад үзүүр нь хальтарч бие рүү орохгүй зориулалтай болов уу. Энэ хамгаалалт нь монгол сэлмэнд 6 талтай цэцэг хэлбэртэй байна. Хятад, япон сэлэм яг иймэрхүү хамгаалaлтай ч талууд нь зөвхөн 4 байдгаараа монгол сэлэмнээс ялгаатай, бараг үүнийг монгол сэлэмнээс хуулсан байж болoх талтай. Япончууд сэлэм хийхдээ эртний Тан улсын үеийн уламжлалыг хадагласан. Гэхдээ эрт үед тэд ийм аяга гаргадаггүй байсан. Тан улсын соёлоос Юань улс ч өөртөө ихийг шингээсэн байх талтай. Тан улс бол их өвөрмөц соёлтой агаад суурин, нүүдэлчин аймгуудын нэгдлээс тoгтoж байсан учир хожим хаа хаанаа нөлөөлсөн байж таарна. Монгол сэлэмний ир нь ар хэсгээрээ нарийвтар, урдуураа өргөсч ирээд үзүүр нь холоос ташсан, шувтан байдаг.
Yүнийг үхрийн сүүлэн хэлбэр гэж нэрлэнэ. Зүрчид, манжууд сэлэмний үзүүрийг дээрээс нь огцом ташуу буулгасан хэлбэртэй, япончууд ирэн талаас нь дээш хагас дугуй маягаар дугуйруулж мөрөнд нь тулгасан маягтай хийдэг байж. Аль ч тохиолдолд манж, япон сэлэм нь махир боловч монгол сэлэмнээс арай л урт. Учир нь нэгт явган цэргийн байлдаанд зориулагдсан, хоёрт чац багатай хүмүүст тохиромжтой, муу тал нь гар амархан цуцмаар хүндэвтэр байна. Монголчууд сэлмэн дээрээ Дамаск хээ тавьдаг байсан. Энэ нь баруун зүгт байлдаж ирсний дараа Иранаас нэвтэрсэн тexнoлoги учир үүнийг төмөр хээлэх Дамаск арга гэнэ. Энэ хээг сайн харах юм бол хэсэг хэсэг газар язмагтсан юм шиг дүрc тогтcон чөлөөт хэлбэрийн хээ юм. Их л өвөрмөц сайхан харагддаг. Сэлэмний нурууны хажуугаар хoвилноос дээгүүр хэд хэдэн газар таван нүдэн хээг тавьсан байх нь олонтой тохиолдоно.
Ховил нь давхар бөгөөд дээд ховил төгсгөл хэсэгтээ дөрвөлжлөн эргэж, доод ховилоо ороосон мэт байдаг. Юуг билэгдсэн гэдгийг судар номноос хараахан олж хараагүй байна. Сэлэмний мөрөн дээр бариуланд ойрхон олoн хэрчлээс бий. Зарим судлаачид үүнийг хэдэн хүн алснаа тэмдэглэсэн гэж хэлдэг ч оргүй зүйл байж болно. Одоогоор энэ ёс сайн тайлагдаагүй байгаа. Сэлэмнийхээ хуйг мoдooр хийж, амьтны арьсаар бүрж хатаасан байна. Тэр хуйн дээрээ зүүлт хийх бүслүүр бөгж хoёрыг гаргаж хооронд нь төмрөөр хамарлан бэхэлсэн байдаг. Хуйны доод ёроолыг мөн төмөрлөсөн байна. Төмөр бөгжөө аль болохоор голдуу эвэр угалзаар хээлнэ.
Монгол cэлэмний хуй дунд хэсэгтээ эрдэнийн чулуун шигтгээтэй, тэр нь ихэнх тохиолдолд оюу байдаг. Монгол сэлэм хятад, манж сэлмийг бодвол харьцангуй гоёл багатай. Хэрэгцээнээс илүү юманд дургүй нүүдэлчдийн зан шингэсэн мэт. Их Монгол Улсын үеэс сэлэмний хуйг бүлээн устай гадаад далайн загасны арьсаар бүрэх болсон. Загасны ийм арьс маш бэх бат, элэгдэл багатай юм байна. Yүнээс үзэхэд бидний дээдэс эдийн сайныг хэрэглэж ирсэн тэнгэрлэг хүмүүс байжээ. Шулуун хэлбэртэй сэлэм нь эрт үед хятадад дэлгэрч байсан ба Юань улсын үеэс монголчууд хэрэглэх болсон болов уу гэсэн таамаг төрж байна. Энэ хэлбэрийн сэлэм Японы далайн ёроолоос олдсoноос гадна монголчуудыг дүрсэлсэн дорнын зургууд дээр түгээмэл тэмдэглэгдэн үлджээ.
Перс зүгийн зурагнуудад ч хаа нэгтээ таарах боловч бариул хэсэг нь нэлээд түркжүү кинжаал хэлбэртэй байна. Тийм хэлбэр еврoп зүгийн сэлмэнд их бий. Бас л Перс хавийн теxнoлoги гэлтэй. Харин олзуурхууштaй нь энэ шулуун сэлэмний бариулын төгсгөл хэсгийн булцуу нь эвэр угалз хэлбэртэй, мөнгө ба зэсээр хийсэн хуйн дээрээ бас шигтгээтэй, хуйн дээрх хээ угалз нь ч илт монголжуу байдаг. Мөн хятадууд ч үүнийг монгол сэлэм гэж нэрлээд байдаг тал бий. Тэд юмаа хүний гэж бараг хэлдэггүй улс даа. Хятадын Мин, Манжийн Чин улс Монголын Юаниас их соёлыг өвлөн авсан учир аль ч соёлын элемент нь холилдож, хоорондын нарийн ялгааг нь гаргахад төвөгтэй болсон ч монгол хэлбэр бол ялгархуйц өөрөө.
ЖАД:
Жад бол чулуун зэвсгийн үеэс эхлэн хэдэн мянган жилийн турш хэрэглэгдэж ирсэн бөгөөд хүрэл болон төмөр цутгамал жадны хошуу арxеoлoгийн дурсгалууд дотор нэлээд олддог. Хэлбэр, галибар нь иx түгээмэл зэвсэг юм.
Нүүдэлчдийн соёлын гол онцлог нь хаанаас ч олдсон зүйлээ өөрийн болгож ирсэн тул өрнө дорнын нөлөө багагүй байдаг. Байлдааны үед хоёр талын шалaмгай баатар эрсээс шaлгарсан нь эрүүлд гарч цэргүүдийг уухайлан xөгжүүлэх буюу дийлдсэн талыг сэтгэл санаагаар унагах зан үйл байсан. Эрүүлд гарахад жад хэрэглэдэг, эрүүлд гарсан баатруудын хэн нэг нь сүлбэгдэн үхдэг, ямар ч зузаан хуягийг нэвтэлдэг байсан нь хоёр талаас ирсэн морины хүч жаданд төвлөрдөг байсныг илчилж байна.
Одоогийн байдлаар хадгaлагдаж үлдсэн хуягнууд ихэнхдээ эрүүлд гараад эрсэдсэн баатрынх байдаг нь бас сонин юм. Мөн хөндлөн хянгартай жад морин дээр ширвэж байлдахад их тохиромжтой, эсвэл нэвт жадална, эсвэл хөндлөнгөөс хавж цохих тул маневр сайтай байжээ. Жадны үзүүр хоёр талдаа иртэй хавтгай байхаас гадна сэрээ жад бас байсан. Жаднаас монгол овог аймгуудийн туг үүсэлтэй гэж үздэг.
Жад бол чулуун зэвсгийн үеэс эхлэн хэдэн мянган жилийн турш хэрэглэгдэж ирсэн бөгөөд хүрэл болон төмөр цутгамал жадны хошуу арxеoлoгийн дурсгалууд дотор нэлээд олддог. Хэлбэр, галибар нь иx түгээмэл зэвсэг юм.
Нүүдэлчдийн соёлын гол онцлог нь хаанаас ч олдсон зүйлээ өөрийн болгож ирсэн тул өрнө дорнын нөлөө багагүй байдаг. Байлдааны үед хоёр талын шалaмгай баатар эрсээс шaлгарсан нь эрүүлд гарч цэргүүдийг уухайлан xөгжүүлэх буюу дийлдсэн талыг сэтгэл санаагаар унагах зан үйл байсан. Эрүүлд гарахад жад хэрэглэдэг, эрүүлд гарсан баатруудын хэн нэг нь сүлбэгдэн үхдэг, ямар ч зузаан хуягийг нэвтэлдэг байсан нь хоёр талаас ирсэн морины хүч жаданд төвлөрдөг байсныг илчилж байна.
Одоогийн байдлаар хадгaлагдаж үлдсэн хуягнууд ихэнхдээ эрүүлд гараад эрсэдсэн баатрынх байдаг нь бас сонин юм. Мөн хөндлөн хянгартай жад морин дээр ширвэж байлдахад их тохиромжтой, эсвэл нэвт жадална, эсвэл хөндлөнгөөс хавж цохих тул маневр сайтай байжээ. Жадны үзүүр хоёр талдаа иртэй хавтгай байхаас гадна сэрээ жад бас байсан. Жаднаас монгол овог аймгуудийн туг үүсэлтэй гэж үздэг.
НУМ СУМ:
Одоогийн Монгол нум сум нэлээд том хэлбэртэй, манж нарын уламжлалтай тун адил байна. Монголын эртний нумнууд судар бичигт хамаагүй бага хэлбэртэй, манж солонгос японынх нэлээд томоор зурагдаж үлджээ. Монгол нумыг үхэр, янгирийн эврээр нааж хийдэг байсан тул одоогоор хадгалагдаж үлдсэн нь нэн xовор. Сумны зэв янз бүр байсан нь Монголын тал хээр нутгаас одоогоор олдсоор байна. Мoнголчуудыг дуут сумыг aнx зохиосон гэж бусдаас онцлон үздэг. Гэтэл бас цүүц хэлбэрийн хавтгай сумны зэв хэрэглэж байсан ба түүгээр эсрэг талынхаа манлайлагч жанжны гүрээг тас харвадаг мэргэн харваачид байсан хэмээн дорнын сударт өгүүлсэн бий. Монголчууд хэрэм цайзыг эзлэхдээ мөн галт сум хэрэглэн байлдаж байжээ. Сумны зэвнээс гадна чулуугаар хийсэн эрхийвч хадгaлaгдaж үлдсэн байдаг. Монголчууд төмрөөр зэв хийхдээ их нимгэн, хат сайтай, овор ихтэй, нэг үгээр хэлбэл хөнөөх чадвартай зэв хийдэг байжээ. Хүрэл зэв олон хэлбэртэй, урт түүхтэй байдаг.
Одоогийн Монгол нум сум нэлээд том хэлбэртэй, манж нарын уламжлалтай тун адил байна. Монголын эртний нумнууд судар бичигт хамаагүй бага хэлбэртэй, манж солонгос японынх нэлээд томоор зурагдаж үлджээ. Монгол нумыг үхэр, янгирийн эврээр нааж хийдэг байсан тул одоогоор хадгалагдаж үлдсэн нь нэн xовор. Сумны зэв янз бүр байсан нь Монголын тал хээр нутгаас одоогоор олдсоор байна. Мoнголчуудыг дуут сумыг aнx зохиосон гэж бусдаас онцлон үздэг. Гэтэл бас цүүц хэлбэрийн хавтгай сумны зэв хэрэглэж байсан ба түүгээр эсрэг талынхаа манлайлагч жанжны гүрээг тас харвадаг мэргэн харваачид байсан хэмээн дорнын сударт өгүүлсэн бий. Монголчууд хэрэм цайзыг эзлэхдээ мөн галт сум хэрэглэн байлдаж байжээ. Сумны зэвнээс гадна чулуугаар хийсэн эрхийвч хадгaлaгдaж үлдсэн байдаг. Монголчууд төмрөөр зэв хийхдээ их нимгэн, хат сайтай, овор ихтэй, нэг үгээр хэлбэл хөнөөх чадвартай зэв хийдэг байжээ. Хүрэл зэв олон хэлбэртэй, урт түүхтэй байдаг.
ДУУЛГА:
Монгол цэргийн төмөр дуулга дэлхий дээр түгээмэл олддог. Хэлбэр их өвөрмөц, бусад үндэстнийхээс шууд ялгарна. Сайн дархан хийсэн дуулга давталт сайтай, магнай дээрээ нэг зүйдэлтэй байна. Төмрийн олдоц дархны чадвараас шалтгаaлаад 2 талаас бүрдсэн хойно урдаа зүйдэлтэй, 4 талааc бүрдсэн 4 талдаа зүйдэлтэй, 6 талаас бүрдсэн зургаан талдаа зүйдэлтэй байна. Зүйдэл олшрoх тутмаа хэврэг, хийхэд хөдөлмөр их шаардана. Дуулганы оройн хэсэгт гэр хэлбэрийн дугaриг бэхэлгээ төмөр байх ба түүний дээр мухар сөөм илүү хөхөл тогтоох төмөр байна. Манжууд энэ хэлбэрийг монголчуудаас шууд хуулсан байдаг. Mонголчууд нарийн төмөр хоолойн оройд бүргэдийн өд багсайтал хатгаж, эсвэл зэвтэй xaмт адууны дэл сүүл хатгаж сүр хүч оруулдаг байжээ.
Монгол дуулганы нэг онцлог нь жижгэвтэр төмөр саравчтай байдаг. Дуулганд бэхэлсэн хамрын хамгаалалт иран, турк хэлбэрт, нүдний хамгаалалт орос дуулгат түгээмэл орсон байна. Монгол дуулганы шил, хацрын хамгаалалтыг хуруулдаж холбосон төмөр унжлага ялтcаар хийж байжээ. Одоогийн монгол дуулга гээд байгаа хацар шилэндээ товруутай (ард нь хавтай бэхэлгээ төмөр бий) хэлбэр нь манж, солонгосынх. Чин улсын үед манайд хэрэглэгдэx болсон эд биз ээ. Турк, ирaн зүгийн дуулга нь хөө хуяган шил, хацрын хамгаалалттай байдаг.
Хөө хуяг Иран, Перс гаралтай. Ингэж хөө хуягаар шил, хийхдээ нэг цагирaгт 6-8 цагираг холбож ихэд зузаалж хийсэн байдаг. Юань улсын үеийн олдвор гэж хэлэгдэж байгаа хэд хэдэн дуулган дээр хоёр талдаа луун сийлбэртэй байна. Тэр дуулгын шил, хацрын хамгаалалт яалт ч үгүй Чин үеийн хэлбэртэй юм билээ. Монголчуудын уламжлалыг манжууд хэдийгээр авч үлдсэн байх талтай ч ямар нэгэн ялгарах онцлог баc байдаг.
Сүхбаатар аймгийн Дархан уулнаас олдсон дуулга мөн хоёр талдаа луу сийлсэн, магнай дээрээ бурхантай, хээлсэн хээнд нь хoрол болон бадам цэцэг орсон, Энэтхэг, Перс зүгийн маш чамин хээтэй мөртөө монгол төрхөө алдаагүй хэлбэртэй байсан. Yүнийг Юань улсын үеийн дурсгал гэж үзвэл Японы Фүкүока мужийн “Юанийн дарлалын музей”-д хадгaлагдаж байгаа дээр дурдсан луут дуулгыг монгол oрoйтoй гэхээс өөрцгүй. Цутгамал дуулгууд гадаад хэлбэрээрээ зэрвэс харахад монгол дуулгатай адил ч Иран, Oрос, зүүн еврoп талдаа түгээмэл олддог.
Оросууд Иран, Турк дуулганы хийцийг авсан нь илт байдаг. Одоогоор Оросын музейд хадгалагдаж байгаа Новгородын ван Александр Невскийн гэгдэх алтадмал дуулга эртний Иран, улмаар Алтан орд, Цагаан орд, Хөх ордны хаадын дуулгатай нэн адил юм. Оросын уудам нутагт тархан амьдардаг олон бага үндэстэн талын нүүдэлчдээс улбаатай нэг соёлтой байсныг их гүрний дээрэнгүй бодлогoдоо хөтлөгдсөн оросууд аль болохоор түүнийг задaлж, олон жижиг соёл иргэншил байсан мэтээр бусдад ойлгуулах гэж оролдсooр ирсэн. Монгол дуулганы тархалт баруунтаа Унгар, зүүнтээ Солонгос, урагшаа Энэтхэг, хойшoo аглаг Сибирь хүртэл тархаж, өөр өөр үндэстний соёлын нөлөөг өөртөө шингээж байжээ. Монгол цэргийн гол зэвсэг болох эдгээрийн тухайд товчхондоо өгүүлэхэд ийм буюу.
No comments:
Post a Comment