"Цэргийн ёс энэ тэргуунд аргыг эрхэмлэнэ,
Чийрэгт буурайг үзүүлэх, буурайд сүрийг хэрэглэх нь
цөм дайсныг нэвт үзэж урлаж хэрэглэх арга болно."
Улсын Го ван Мухулай
Тагнуулын ажиллагаа бол аливаа улсаас улс төрийн бодлого, шийдвэрээ боловс руулах, хэрэгжүү лэх бусад орны талаар өөрт шаардлага тай чухал мэдээ баримт сэлтийг олох болон гэмт байгуул лага, бүлэглэл, этгээдийг илрүүлэх, тэдний зорилго, үйлдлийг тогтоох, таслан зогсоох, гэмт үйлдлээс урьдчилан сэргийлэх зэргээр улс орныхоо аюулгүй байдал, ашиг сонирхолыг хамгаалахад ашигладаг чухал хэрэгсэл юм. Түүнчлэн эзлэн түрэмгийлэх, хорлон сүйтгэх ажиллагаанд өвөрмөц зэвсэг хэрэгсэл болж ирсэн түүхтэй.
Тагнуулын ажиллагааг зохиох үндсэн хүч, хэрэгсэл нь тагнуулч, туршуулч бөгөөд орчин үед шинжлэх ухаан техникийн ололтыг Тагнуулын хэрэгсэлд өргөн ашиглаж байгаа ч гэсэн үнэн, бодитой, нэн чухал мэдээ, баримт сэлтийг тагнуулын бүсад хэрэгсэлтэй харьцуулбал бага зардлаар олох, тусгай албадын бусад зорилгыг хэрэгжүүлэхэд хамгийн тохиромжтой хэрэгсэл хэвээр байсаар байна. Тиймээс 1992 онд АНу-ын Конгрессийн хоёр хороо *Туршуулын бүрэлдэхүүнийг чанаржуулах талаар зайлшгуй авч хэрэгжүүлэх арга хэмжээний тухай* ТТГ-ын захирлын илтгэлийг хэлэлцээд: *Хүн эх сурвалжтай Тагнуулын ажлыг боловсронгуй болгох, энэ ажилд өндөр ач холбогдол өгөх нь чухал...Туршуулын хүчээр хамгийн үнэтэй, бодитой мэдээг хямд зардлар олж байгаад эргэлзээ алга...* гэж үзсэн байна. Илтгэлтэй холбогдуулж, туршуулын хүчээр мэдээ олох ажиллагааны эрх зүйн үндсийн бэхжүүлж, төсвийг нэмэгдүүлэх; үндэсний аюулгүй байдал, ашиг сонирхолд холбоотой анхаарал татсан онцгой асуудлаар мэдээ олоход туршуулчийг чиглүүлэх; тагнуулч, туршуулчаа хамгаалахад бэлэн байх; хүн эх сурвалжтай тагнуулын ажил эрхэлдэг албадын үйл ажиллагааны уялдааг зохицуулж байхын тулд энэ асуудлыг эрхэлсэн Үндэсний төв байгуулахыг уриалсан байна.
Хүн эх сурвалжит тагнуулын сүлжээг монголчууд эрт цагаас чадварлаг зохион байгуулж ирснийг Цагаан татар тэргүүтэй дөрвөн татарын холбоо үүсч, Далан нөмрөгт хүчээ хуримтлуулан Чингисийг довтлон барьж устгахаар төлөвлөсөн байлдааны ажиллагааг болон Чингисийг олзлон авах Найманы цэргийн нууц төлөвлөгөөг урьтан мэдэж цохилт өгсөн, Кавказын өвөр дэхь Муганы хөндийд өвөлжихөөр зэхэж баисан Зэв, Сүбэдэйн цэргийг гэнэдүүлэн довтлох Гүржийн хааны байлдааны төлөвлөгөө, түүнчлэн Мөнхийг хаан өргөмжилснийг Тулуйн ургийнхан эсэргуүцэж, төрийн эргэлт хийхээр хуйвалдсаныг тандан мэдэж, зорилго, үйлдлийг нь таслан зогсоосон зэрэг олон арван үйл явдлууд илэрхийлдэг.
Тийнхүү чадварлаг сүлжээ байгуулахын тулд тагнуулч, туршуулчийнхаа сонголтонд онцгой анхаарч байжээ. Чингис хаан: *Үл харгис, үнэнч шудрага, цэгц журамтай, эрдэм гүн, билэг хурц хумуусийг эрхбиш сайшаан хүндлэх хэрэгтэй бөгөөд зусар харгис ба элбэрэл журамгүй этгээдийг жигшин занах хэрэгтэй* хэмээн зарлиг буулгасан нь угтаа тагнуулч, туршуулчаар ажиллуулах хүнийг сонгоход баримтлах зарчим, үйл ажиллагааны мөрийн хөтөлбөр болж байсан гэж хэлэхэд ташаарахгүй бизээ. Мөн тэрбээр *Хүн бүрт сайн ба саар тал гэж бий. Тиймээс хүнийг хэрэглэхдээ түүний товойсон сайн талыг үзэж хэрэглэх нь чухал. Жишээлбэл, эрэлхэг баатар бөгөөд эрдэм бодлоготой хүнийг цэргийн жанжнаар, нарийн нямбай бөгөөд залхуугүй хүнийг ачаа хөсгийн удирдах ажилд, болхи тэнэг хүнийг мал маллуулах ажилд хэрэглэвэл зохино* хэмээн сургаж байжээ. Тагнуулч, туршуулчаа төдийгүй төрийн түшээ нарыг сонгоход баримтлах энэхүү зарчмыг их хааны үйл хэргийг залгамжлагчид хатуу чанд сахин мөрдөж, баяжуулан, эрх зүйн хэм хэмжээ болгон мөрдүүлж байсан байдаг. Тухайлбал, сайн түшмэлийг сонгон хэрэглэх нь уг төрийн мандах буюу доройтохтой шууд холбоотой асуудал хэмээн Хубилай хаан сургаал айлтгаад, их үйл хэрэгт зүтгүүлэх хүмүүнийг сайтар шинжлэн, гүн онож мэдэхийг зарлиг болгож байжээ.
Монголчууд туршуулчаар ажиллуулах хүнийг элсүүлэхийн тулд сонгосон хүнийхээ үзэл бодол, итгэл үнэмшил, ашиг сонирхолын аль нэг давуутай талыг элсүүлэх үндэс болгож байжээ. Үзэл бодол, итгэл нэмшлийн үндсийн хувьд, хаан эзнээ тэнгэрийн хүү буюу бурхны элч төлөөлөгч хэмээн шүтэн биширч, зарлиг үг, цаазыг ёсчилон биелүүлдэг монгол хүний сэтгэл зүйн онцлогийг гол төлөв ашиглаж байсан байна. Хубилай хааны дэргэд 1272-1289 онд алба хашсан, Энэтхэг зэрэг улс оронд Монгол улсын элчээр томилогдон очиж, бас Хятадын муж, хотоор чөлөөтэй хэсэн явдаг байсан болон Юан гүрний төрийн чухал ажил хэрэг, тэр ч байтугай цэргийн нууцыг нь хүртэл сайн мэддэг Марко Поло: * Зарлиг тушаалыг ертөнцөд хосгүй сайн дагаж гүйцэтгэдэг*1 улс бол монголчууд гэсэн бол мөн үед амьдарч байсан түүхч Степанос Орбелян: *...эзэн ноёндоо үнэнч, хүлцэнгүй, ухварлан сэтгэх хийгээд үйлтгэх хэрэгтээ чигч шудрага улс болой*2 гэж монголчуудын сэтгэлгээний онцлогийг илэрхийлсэн байдаг. Мөн Богд хаант Монгол улсын тагнуулын ажиллагааны талаар
Н. Хаянхярваа 1934 онд мөрдөн байцаалтанд өгсөн мэдүүлэгтээ: *...тэр үед тагнүулын ажлыг эзэн хааны зарлиг хэмээн явуулж ирсэн* гэжээ. Эртний монгол цэргийн сахилга хариуцлагын талаар судлаач О.Цоодол Цөөнөөс цөөн гарз* өгүүлэлдээ: *Монгол хүний ахас ихэсээ хүндэтгэх ёс, өвөг дээдсийн сургаалийг зарлиг мэт дагаж биелүүлдэг ёс нь цэргийн дотор төдийгүй тухайн үеийн нийгмийн байгууллын хууль байсан. Нөгөө талаар монгол хүний шудрага зан, өөрөөр хэлбэл хэлснээсээ буцдаггүй, зорьсноосоо няцдаггүй, хийе бүтээе гэвэл амь нacaa алдсан ч хамаагүй зүтгэж байж зорьсондоо хүрдэг төрөлхийн чанар монгол цэргийн сахилгад нөлөөлж байжээ*' гэж онцлон дурджээ. Энэ бүхэн бол төрөө хаанаараа, хаанаа бурхны элчээр төлөөлөн ойлгож байсан үзэл, итгэл үнэмшил нь монгол хүнийг элсүүлэх хамгийн тохиромжтой үндэслэл болж байсныг харуулж байна. Харин гадаадын иргэдийг туршуулчаараа ашиглахын тулд гол төлөв ашиг сонирхолыг нь үндэслэл болгож байжээ.
Чингис хааны үед худалдаа наймаа эрхлэдэг гадаадын иргэдийг элсүүлэхэд анхаарч байжээ. Үүний учир шалтгааныг эрдэмтэн Сайшаал: *...худалдаачдын өргөн мэдлэг ба арилжаа наймаа хийх арга нь Чингис хааны сонирхлыг ихэд татсан. Ингээд хөрш улсын дотоод байдал, нутаг орны хэмжээ, хот балгас, суугууль ард, зам нэвтэрлэгээ, гаралт үйлдвэрлэл, ааль зан, эд эрдэнэ, сонин гайхамшиг зүйл, ялангуяа цэрэг, зэвсэг мэтийн улсын хамгаалалтын хүчинг нь ойлгон мэджээ. Эдгээр нь Чингис хааны гадагш дайлах дайнд дутагдаж болзошгүй чухал мэдээ болох юм*2 гэж үзжээ. Үнэхээр ч тэд худалдаа наймааны ажлаар гадаад улс орнуудаар аялан явахдаа янз бүрийн давхрагын хүмүүстэй уулзаж олон талт мэдээлэл олох, зам зуурын элдэв зүйлсийг биечлэн тагнаж судлах бололцоо илүүтэй, халхавч үнэмшилтэй байв. Худалдаачид ч гэсэн эрдэмтэн В.В.Бартольдын өгүүлсэнчилэн: *...худалдааны зам харгуйг аюулгүй байлган, арилжаа наймааг тасралтгүй явуулах*' нөхцөлөөр хангуулах ашиг сонирхолдоо хөтлөгдөж Монгол улсын тагнуулын ажиллагаанд хүчин зүтгэж байжээ.
Ашиг сонирхолын өөр нэгэн хэлбэр материалаг сонирхолыг ч монголчууд ор ашиглаж байгаагүй гэж үзэж боломгүй юм. учир нь монголчууд манж, хятадыг эрхшээлдээ оруулж, эрхшээл нөлөөнд нь өртөж байсны хувьд тэднээс сурсан ч зүйл бий тэдэнд сургасан ч зүйл буй билээ. Хятад, манж нар тагнуулын ажиллагаандаа материаллаг сонирхолыг идэвхтэй ашигладаг байжээ. Жишээлбэл, манжийн амбаныхан эд мөнгөний шуналтанг өдрийн арван лангаар хөлслөн YIII Богд Жибзундамба хутагт, Далай лам хоёрыг сэм тагнуулж байсан байдаг.
Туршуулч элсүүлэх ажиллагаанаас үүдэн гарч ирж буй нэгэн асуудал нь баталгаажүүлалт юм. Эртний монголчууд тагнуулч, туршуулчаа дайсны талд урвах, худал мэдээлэхээс сэрэмжлэн андын тангараг өргүүлэх, ах дүү, дотны хүнийг нь барьцаалах аргаар элсүүлэлтээ баталгаажуулж байсан байна. Жишээлбэл, Алтан улсын элчээр Хэрэйдэд байхдаа Чингис хаантай танилцаж, хүчээ зориулахаар шийдсэн Елюй Ахайг2 туршуулчаар элсүүлээд үнэнч ажиллахын баталгаа болгон дүүг нь барьцаалсан байна. Энэ талаар эрдэмтэн Сайшаал эх сурвалжаа дурдалгүйгээр: *Ахай...дүү Елюй Тохуг барьцаа болгон хааны турхагаар үлдээжээ. May өндөрийн байлдааны дараа ах дүү хоёул *Балжидийн тангараг*-т оролцсон гэдэг. Чингис хаан Хэрэйдийг мөхөөсний хойно Ахай улсдаан буцаж харьсангүй*1 гэжээ. Үүнээс үзэхэд Ахай Хэрэйдэд суурин туршуулчаар ажиллаж байсан байна. Баталгаажуулалтын өөр нэгэн хэлбэр нь андын тангараг өргүүлдэг явдал байсныг өмнө цухасхан өгүүлсэн билээ. Түүнийгээ тодруулан бататгахын тулд баримт түшин өгүүлсү: Монголын нууц товчооны 182 дугаар зүйлд: Чингис хаан нөхдийн хамт Балжун нуурт түр буудлаад байхдаа худалдаачин Асантай танилцаж, анд бололцон тангараг өргүүлсэн тухай өгүүлдэг. Тэрхүү худалдаачны талаар судлаач Л. Батдолгор эх сурвалжаа дурдалгүйгээр: *Асаныг явуулж Алтан болон Хорезм улсын дотоод, гадаад байдлын талаар мэдээ авч байжээ*2 гэж үзсэн байна. Ингэж үзэх нь бодит байдалд нийцэх бөгөөд учир нь Монголын нууц товчоог зохиогч нь Асан нэрээр гадаадын нийт худалдаачдыг төлөөлсөн болон монгодчууд тэднийг тагнуулын ажилд идэвхтэй ашиглаж байсан явдал юм. Асан бол нэг хүн биш гэдгийг нилээд эрдэмтэд хүлээн зөвшөөрдөг. Тэдний нэг, эрдэмтэн Сайшаал: *Асан ганц хүн биш. Харин бүх Дундад улс ба бүх Дундад Азийн хоорондох арилжааг ноёрхож байсан олон арван том том худалдаачны бүлгэмүүд болно*3 гэжээ. Чингис хаан тагнуулч, туршуулчаар ажиллуулах хүнээрээ андын тангараг өргүүлж байсан нь ийнхүү тодорхой болж байна. Анд бололцох ёсны утга учрыг академч, доктор Ч.Жүгдэр: *Анд бололцох хоёр этгээдийн тангараг нь тэдний хооронд нэг ёсны ам гэрээ байв.
Хэрэв тэд ам хэлэлцээрийг зөрчиж, андгай тангаргаа эвдвээс зохих шийтгэл, түүний дотор санаа сэтгэлийн элдэв ял шийтгэлийг хүртэл үзүүлдэг заншилтай байв*' гэжээ. Үүнээс үзвэл, тагнуулч, туршуулч хүн андын тангаргаа няцваас ашиг сонирхолоо хангуулах боломжоо бүрэн алдах төдийгүй ял зэмд унах тул хүлээсэн үүрэг, өргөсөн тангаргаасаа няцах ямар ч бололцоогүй байсан байна.
Монголчууд дайсныхаа болон тэдний холбоотон, сонирхол татагч бусад этгээдүүдийн нууц бодлого, зорилго, төлөвлөгөө, үйл ажиллагааг илрүүлэх, таслан зогсоох, тэдгээрээс урьдчилан сэргийлэх зорилгоор тэдний дунд тагнуулч, туршуулчаар нэвтрэх ажиллагааг цаг, үе нөхцөл байдалдаа нийцүүлэн зохион байгуулж иржээ. Чингис хаантай санал зөрчилдөх болсноос аргагүйн эрхээр түүнийг орхиход хүрсэн халхавчаар Сүбэдэй жанжныг татаруудын дунд оруулсан, Алтан улсаас Хэрэйдэд сууж байсан элчийг нь элсүүлсэн, Хорезмийн Мерв хотын сүмийнхний дунд Чингисийн тагнуулч нэвтэрсэн гэхчилэн үйл явдлуудаас харахад дайсныхаа болон тэдний холбоотон, сонирхол татагч бусад этгээдуүдийн дунд тагнуулч, туршуулчаар нэвтрэхдээ сонирхол татаж буй нөгөө талын хүнийг элсүүлэн авах, өөрийн тагнуулч, туршуулчийг оруулдаг аргатай байжээ. Дайсныхаа дунд тагнуулч, туршуулчаа нэвтрүүлэхдээ гол төлөв шууд оруулах аргыг хэрэглэж байсан байна. Жишээлбэл, Чингис хаанаас Ван ханы; хурээнд туршуулчаа оруулахын тулд эхнэр, хүүхэд нь тэдний эрх мэдэлд байсан Сүхэхэйжэүнийг сонгон дүү бариулах халхавчаар очуулжээ. Сүхэхэйжэүн ч Ван хантай уулзаж Чингисийн хэлүүлсэн зүйлсийг дамжуулсныхаа дараа *Миний эхнэр хүүхэд таны мэдэлд байгаа учир би эндээ үлдмээр байна* хэмээн шалтаглажээ. Хууртсан Ван хан зөвшөөрснөөр Чингис хаан зорилгоо хэрэгжүүлэх бололцоотой болсон ажээ. Энэ талаар дараа дэлгэрүүлэн өгүүлэх болно.
Сонирхол татаж буй талынхаа дотроос элсүүлэхдээ тэдний тагнуулч, туршуулыг давхар элсүүлж байсан эсэх асуудал тун эргэлзээтэй юм. учир нь Чингис хааны үед бусад улс орны тагнуулч, туршуулчийг илрүүлээд *шууд цаазлан хороодог*' байжээ гэж ОХу-ын эрдэмтэн С.А.Воронцов үзжээ. Мөн *бусдын үйл хөдлөлийг далдаас тaгнaгcaд*2-ьIг цаазлах заалт Их засаг хуулинд байсан зэргийг эрэщүүлбэл Чингисийн үеийн монголчууд гадаадын тагнуулч, туршуулыг давхар элсүүлэх аргыг ашиглах бололцоогүй байсан бололтой байдал харагдаж байна. Гэтэл давхар элсүүлэх аргыг хөрш хятад үлс бүр МЭө ашиглаж байсан билээ. Монголчууд өмнөд хөршөөсөө, тэд монголчуудаас сурсан зүйл их. Тийм болохоор тэрхүү аргыг ашиглаж байсныг ор үгүйсгэж боломгүй юм. Нөгөө талаар Елюй Ахайг элсүүлсэн явдал сонирхол татдаг. учир нь аливаа хүчирхэг болон хүчирхэгжиж байгаа улс орны бодлого, үйл ажиллагаа бусад орны анхаарльш төвд байдаг нь нийгмийн төв хүрээний онолоор ч авч үзсэн жам ёсны зүйл. Тэгвэл тухайн үед Хэрэйд нь монголын ханилаг аймгуудын дунд нэр хүндтэй, харьцангуй хүчирхэг байсан ба Ахайг тэнд элчээр суулгахдаа Алтан улс албан ёсны байгууллагын халхавчийг тагнуулын зорилгод ашигладаг улс орны арга барилыг умартаагүй байх. Энэ үүднээс асуудалд хандвал монголчууд давхар элсүүлэх аргыг ашиглаж байсан гэж үзэж болмоор байна.
Тагнуулын ажлын үр өгөөж тагнуулч, гуршуулынхаа нууцлалыг хэрхэн хангаснаас шууд шалтгаалдаг. Монголчууд тагнуулч, туршуулынхаа нууцлалыг хангахын тулд тэдний халхавчийн асуудалд онцгой анхаарч, халхавчийг сонгохдоо цаг үе нөхцөл байдлыг сайтар харгалздаг байжээ. Тэд ХIII зууны үед худалдаа, элчин харилцааг, XIY" зууны II хагасаас худалдааг, XIX зууны үеэс эрэл, мөргөл, бадарчингийн дүрийг халхавчид өргөн ашиглаж байсан байна. Энэ талаар эрдэмтэн Ж. Бор: *ХIII-ХIY зууны Монгол үлсын элчин харилцаа нь харь бусад оронтой дипломат ба эдийн засгийн харилцаа тогтоох, нөгөөтэйгүүр тэдний байдлыг заншлан мэдэх гэсэн хоёр чиглэлээр хөгжиж байжээ*1 гэсэн бол эрдэмтэн Ж.Ж. Саундерс: *Чингэхлээр монголын жирийн худалдаачид хүртэл харь орны ноёд, хаадыг түгшээн сэжиглэхэд хүргэдэг байв. Отрарт 1219 онд алагдсан тэмээн жингийнхний дотор Хорезмийн батлан хамгаалах хүчийг тагнахаар илгээсэн нууц хүмүүс орсон байж болох юм*2 гэжээ.
Отрарт алагдсан тэдгээр хүмүүсийн дунд Чингисийн тагнуулч, туршуулч байсан эсэх нь нотолгоо баримт ховор учраас түүх судлалд бүрхэг хэвээр байсаар, байна. уг асуудалд хамгийн ойр дөхөм нь Хорезмийн шах Желаль-Ад Диний бичээч Мухаммед ан-Нисава болон Минхадж Ад-динал-Джузджаны зохиолууд юм. Нисава:
*Худалдаачдын баялагт шунсан Ианал-ханаас султанд худал, хуурмаг захидал бичихдээ: Отрарт ирсэн эдгээр хүмүүс хэдийгээр худалдаачид хэмээн нэр зүүсэн боловч үнэндээ худалдаачид биш юм. Тэд өөрсдийн зорьж ирсэн худалдаа арилжааны хэрэгт огт холбогдолгүй нөхцөл байдлыг сурвалжлан мэдэж, жирийн нэг ардтай учрахдаа айлган сүрдүүлж *Та нар юу хийж дэмий сууцгаана вэ. Та нарт удахгүй их аюул нүүрлэж ирнэ. Түүнийг ямар ч чөтгөр хориглон зогсоож чадахгүй байна* гэжээ. Энэ мэт юмыг тэрбээр заяа муут элч нарт тохооход, тэднээс султан сэрэмжлэн, чухам ямар учиртай ирснийг байцаан мэдэх хэрэгтэй хэмээн зарлиг буулгав. Энэ зөвшөөрлий авч Ианал-хан тэднийг баривчлав. Тэр цагаас хойш тэдний тухай мэдээ чимээ тасарч, тэдний ул мөр ч алга болов. Ийнхүү тэдний баялгийг хаан булаан авч завшжээ*' гэж тэмдэглэн үлдээжээ. Түүнчлэн эрдэмтэн И.П.Петрушевский: *0трарт ирсэн худалдаачид үймээн самууруулах цуурхал тарааснаараа Чингис хааны зарлигийг биелүүлж байсан гэсэн дүгнэлт хийж болно*2 гэсэн байна. Иш татсан сурвалж, дүгнэлтээс үүдэн, Чингис хаан Хорезм улсын дотоодод тогтворгүй байдал бий болгох зорилгоор, тагнуулын аргаар хүн ардынх нь сэтгэл санааг үймүүлсэн эсэхийг тунгаах шаардлага гарч байна.
Монголчууд дайтах улс орныхоо хүн ардын сэтгэл санааг төөрөгдүүлэх ажлыг аян дайныхаа өмнө зохиодог байсан нь үнэн. Харин тухайн үед тийм зорилго тавих шаардлага байсангүй. Алтан болон Хар Кидан улсад хийсэн аян дайнаараа түүхч Жүвэйний бичсэнчилэн: баруун орны худалдаачид зуун зүг нэвтрэн худалдаалах үлэмж таатай нөхцлийг бүрдүүлээд байсан монголын төрийн ойрын зорилт нь улс орныхоо эдийн засгийг сэргээн бэхжүүлэх явдал байв. Энэ зорилтоо амжилтай шийдвэрлэхийн тулд Дундад Азитай харилцаа тогтоох замыг сонгоод байлаа. Тиймээс Дундад Азийн элч, худалдаачдыг Чингис хаан тааламжтай хүлээн авч, хариу илгээхдээ, найрамдалт харилцаа тогтооно гэдэгт итгэж байгаагаа Хорезмийн шахад илэрхийлсэн байна. Ийм нөхцөлд тэрээр найрамдалт харилцаа тогтоох гэж байгаа улсынхаа хүн ардын сэтгэл санааг үймүүлэн самууруулах ажиллагаа зохиох үндэслэлгүй юм. Иймээс *0трарт ирсэн худалдаачид Чингис хааны зарлигаар үймээн самууруулах цуурхал* тараасан хэмээх И.П.Петрушевскийн дүгнэлт бодит байдалд нийцэхгүй байна.
Чингис хаан 1215 онд Хорезмийн элчийг хүлээн авч, хариу өгүүлэхдээ: Түрэгийн орнуудыг байлдан дагүүлснаа мэдэгдэж, хүдалдааны зам харгүйн аюүлгүй байдлыг бататгах зорилгоор найрамдлын гэрээ байгүүлахыг санал болгоод * Мүхаммед шах чамайг хүүгээ гэж үзье* гэж хэлүүлсний далд үтга санаа тодорхойгүй байсаар эдүгээ хүрлээ. үг үгний үтгын талаар И.П.Петрүшевский: *Тэр үеийн дипломат ёсоор бол хаан өөр нэг хааныг өөрийн хөвгүүн гэвэл түүнийг өөрийн хараат болгон хүлээн зөвшөөрсөн хэрэг болдог*' гэсэн бол академич, доктор Ч.Далай: *үг нь монгол ёс заншлаар хэнийг ч бай хүүгээ гэж үзлээ гэж хэлэхэд тэр нь эе эвийг хичээсэн, итгэл хүлээлгэсэн үг юм. Гэхдээ Чингис хаан чүхам ямар үтгаар хэлсэнг таахад хэцүү*2 гэжээ. Миний бодлоор тэрхүү үг нь түхайн үлсыг хараат болгосноо илэрхийлсэн бүс харин Хорезмийн хаант үлсаас илүү хүчирхэгжиж байгаагаа илэрхийлж, монголчүүдтай сөргөлдөхгүй байх, төвийг сахих, айл хөршийн ёсоор найрсаг харилцаатай байх нь ашигтай юм байна гэсэн сэтгэгдлийг шахад төрүүлэх зорилгыг агүүлсан байж болох юм.
Чингис хааны элч Бүхарт очсны дараахан Монголын хүдалдаачид Отрарт очжээ. Эдгээр хүдалдаачдын талаар Отрар хотын захирагчаас Мүхаммед шахад мэдэгдэхдээ: *өөрийн зорьж ирсэн хэмээх хүдалдаа арилжааны хэрэгт огт холбогдолгүй нөхцөл байдлыг сүрвалжлан мэдэж* авахыг оролдсон хэмээснээс үзвэл тэдний дүнд Чингисийн тагнүүлч, түршүүлч байсан байж магадгүй. Хүдалдааны халхавчаар, олны яриа хөөрөөнөөс тагнүүлын мэдээ сэлтийг цүглүүлах тагнүүлын аргыг идэвхтэй ашипгадаг монголчүүд 400-гаад хүдалдаачдынхаа дүнд тагнүүлч, түршүүлчаа огт орүүлаагүй гэж үзэх нь үнэнд нийцэшгүй юм. Тэдгээр хүдалдаачдын дүнд Чингисийн тагнүүлч, түршүүлч байсныг академч, доктор Ч.Далай, доктор И.П. Петрүшевский зэрэг эрдэмтэд үндсэндээ хүлээн зөвшөөрдөг. Харин тэд ямар даалгавартай байв гэдэг асүүдалд санал зөрчилдөнө. Цаг үе нөхцөл байдал, Монгол үлсын гадаад, дотоод бодлого, Хорезмийн санал, Чингис хааны далд үтгатай үг зэргээс үзвэл *Айл хөршийн ёсоор найрамдалт харилцаа тогтоох, харилцан ашигтай хүдалдаа хийх* Мүхаммед шахын санал, санаачлага үнэн эсэх, тэрбээр Монгол үлсын санал, анхаарүүлгад хэрхэн хандаж бүйг тандан мэдэх даалгавартай байсан байж болох талтай юм. Мөн өөрийн овог, аймгаас 2-3 хүн гаргаж, алт, мөнгөн зоос өгч, тэрхүү хүдалдаачдын хамт сүлтаны ордонд явүүлж хүдалдаа хийлгэж, ховор нандин үнэ цэнэтэй зүйлсийг зориүд олж авчрах зарлигийг Чингис хаанаас ноёд, тайж нартаа бүүлгаснаас үзвэл Хорезм үлсын эдийн засгийн байдлыг шинжин сүдлах зорилготой байсан бололтой. Түүнчлэн *Өөрийн ба бүсдын үгийг үчир мэдэх хүмүүсийн үгтэй харьцүүлж үз. Хэрэв нийлбээс бүгд хэлж болмой. Эс нийлбээс хэлж үл болмой. Гүрван хүн ам авалцан зөвшөөрсөн хэргийг хаа ч өгүүлж болмой. Тийм бүс болбоос батлан итгэж үл болмой* хэмээх бүюү тагнүүлын мэдээ, баримт сэлтийг заавал нягтлан шалгадаг зарчмаа баримтлан *үчир мэдэх* монгол хүнийг хүдалдаачдын цүваанд зориүд орүүлсан гэж үзэхэд лав дөхөж очих бүй заа. Эдгээрээс үзвэл, Чингис хаан зөвхөн цэрэг, дайны зорилго агүүлж тагнүүлч, түршүүлчаа илгээсэн мэтээр үзсэн доктор И.П.Петрүшевскийн үзэл*' өрөөсгөл юм. Тэрхүү хүдалдаа наймааны ажлаар халхавчлан Хорезм үлсын цэрэг, үлс төр, эдийн засгийн байдлыг нягтлан сүдлахыт Чингис хаан зорилго болгожээ.
Монголчүүд гадаад тагнүүлын зорилгод дипломат харилцааг идэвхтэй ашиглаж байсан талаар өмнө дүрдсан. Энэ явдал түс үлсын нэр хүнд, нөлөө олон үлсын тавцанд эзлэх байр сүүриас гадна гадаад тагнүүл, дипломат үйл ажиллагаа хоёрын зорилгыг нэгэн зүйл холбож байдагт оршино. Гадаад тагнүүл, дипломат харилцаа хоёрын үялдаа холбооны талаар сүдлаач Чарьлз үайтон: *Хүн төрөлхтний түүх эхэлсэн тэр цагаас тагнан түрших нь дайтаж бүй хоёр талын хамгийн гол зэвсэг байсаар иржээ. Тагнүүлын ажил нь мөн идэвхтэй дайны ажиллагааны өмнө заавал явагддаг дипломат харилцаанд байр сүүрь эзэлсэн юм. Тиймээс ч тагнүүлч, дипломатч хоёрыг нэг зоосны хоёр тал гэсэн яриа үүссэн нь ор хоосонгүй зүйл. Эрт дээр цагт энэ хоёрын хоорондын ялгаа түн бага байв. Тэдний гол зорилго нь ямар ч хамаагүй үнээр мэдээлэл олж авахад л оршиж байлаа. Гагцхүү үнэн, шүдрага, ил тод замаар түүнийгээ олж авбал дипломатч, харин бүрүү аргаар олж авсан бол тагнүүлч болдог байв. Тиймээс ч эртний Грек, Ромын сонгодогүүд, Библийн сүдраас эхлээд XX зүүны сүүлийн хагасын атомын үе хүртэлх түүх, үтга зохиол нь тагнүүлчдын үйл явдлаар дүүрэн байдаг биз*1 хэмээн оновчтой илэрхийлжээ.
Эртний монголчүүд өөрт шаардлагатай мэдээ, баримт сэлт олохын түлд гадаадын хүдалдаачид, элч төлөөлөгч зэрэг хүмүүсийг өндөр хэмжээнд хүлээн авч ярилцах явцдаа асүүлт тавих, сэжигтэй этгээдийн яриаг орон байрных нь гаднаас сэм чагнах зэрэг аргыг ч хэрэглэдэг байсан байна. Энэ талаарх баримт, материал нь үлгэр, домгийн хэлбэрээр үе дамжин үламжлагдсаар эдүгээ хүрчээ.
Домог бол өнгөн талдаа үран сэтгэмжийн хүүрнэл мэт байдаг ч үгтаа амьдралд тохиолдсон үнэн бодит баримт, түүхэн болон ортой явдлаас үндэслэсэн байдаг болохоор түүх сүдалгаанд өвөрмөц сүрвалж материал болдог. Жишээлбэл, Крит арлын хаан Миносоос өдөр бүр 7 охин, 7 залүүг авдаг байсан *Минатавр* хэмээх аврага том амьтныг Афин хот үлсын хаан хүү ялан дийлсэн түхай эртний Грекийн домог үлгэрийн мөрөөр мөшгөсөн, эрдэмтэн Артүр Эвансийн ахласан сүдалгааны анги европ дахь соёл иргэншлийн анхны голомт болох Минос хааны Кнос ордонг илрүүлэн асар их баялаг бүхий соёлт давхрагыг нээсэн билээ.
Монголчүүдын тагнүүлын эрт цагийн арга, сэтгэлгээнд холбогдох тийм сүрвалжийн нэг нь Царцаа Намжилын домог юм. үг домгоос үзэхэд орчин үед тагнүүлын ажиллагаанд ашигладаг сэм чагнах бүюү техникийн хяналтын сэтгэлгээ олон зүүны тэртээд монгол түмний оюүн сэтгэлгээнд бүрэлдэн тогтсон ажээ. Орон байрных нь гаднаас сэм чагнаж мэдээ олохоос гадна сэжигтэй этгээдийг нүүцаар даган үйлдэл хөдөлгөөн, хань харилцааг тогтоох ажлыг зохиодог байжээ. Энэ аргыг монголчүүд төдийгүй бүсад үлс орнүүд ч эрт цагаас ашигласаар эдүгээ хүрсэн түүхтэй. Жишээлбэл, Хүрээнд байсан Манжийн тагнүүлчид YIII Богд Живзүндамба, ХIII Далай ламын харилцаа, хөдөлгөөнийг мэдэж байх зорилгоор өдрийн 10 лангаар хүн хөлслөн тэднийг сэм дагалдүүлан тагнаж байжээ.
Аман зохиолын өв сантай танилцаж сүүхад, орчин үед аливаа үлс орны түсгай албад тагнүүлын ажилдаа ашигладаг үг алдүүлалтын болон асүүлтын аргыг монголчүүд түн эрт цагаас хэрэглэж эхэлсэн болох нь харагдаж байна. Жишээлбэл, мөнгөн ембүү хүлгайлсан хэргийг илрүүлэхийн түлд зохиосон арга хэмжээний талаар домогт ийнхүү өгүүлжээ: Зарга шүүхээр томилогдсон түшмэл цаасаар ембүү хийгээд түүнийгээ хүлгайн хэрэгт сэжиглэгдэж байгаа хүнд өгөөд, за хөө чи эндээ үүнийг бариад сүүж бай. Эвдэж, сэвтүүлж болохгүй шүү. Би түр гарчихаад ирье гээд гэрээс гарчээ. Түшмэл гэрийн ойролцоохон сэжигтний эхнэртэй ярилцаж сүүснаа *Хөөе, чи ембүүг эвдээгүй биз* хэмээн чанга дүүгаар асүүхад сэжигтэн *үгүй, үгүй* хэмээн хариү өгүүлжээ. Түшмэл сэжигтний эхнэрт хандан *3аа хөө, чи сонсоо биз дээ. Тэр ембүү хаана байна* гэхэд эхнэр сандран *Ээ халаг, яадаг билээ, түшмэл минь, өршөөж хайрла* гээд нүүсан газрыг зааж өгчээ. өөр нэгэн домгоос өгүүльө: Зэргэлдээ хошүүны бүсгүй, залүү хоёр үүлэн борооны явдал үйлджээ. Гэтэл хэрэг бишдэж, бүсгүй хүчирхийллийн хэрэгт залүүгаа гүтгэж, хоёр хошүүны хоорондын маргаан болон өндөр авчээ. Асүүдлыг шүүн түнгаахаар товлосон өдөр ч болж, залүүгийн хошүү ноён сэргэлэн түшмэлээ томилон очүүлсан байна. Түшмэл замдаа залүүд хандан *Тэр бүсгүйг хэрхэн яаж хүчирхийлснээ үнэнээр нь өч хэмээн би чамд түшаана. Чи тэгэхлээр, би өмднийх нь гаднаас гээд л байгаарай* гэж захижээ. Хэрэг нийлэх цаг ч болжээ. Түшмэл ч бүсгүй, залүү хоёрыг дүүдан орүүлж ирээд хошүүны нэр гүтаасан амьтан гээд л залүүг баахан загнаж байснаа чи хөө, үйлдлээ үнэнээр өч хэмээн түн ширүүхэн түлгаж дээ. Залүү ч түшмэлийнхээ зааж өгсний дагүү хариүлж гэнэ. Түшмэл, энэ нөхрийн хэлж байгаа үнэн үү хэмээн бүсгүйгээс асүүхад тэрээр, хүдлаа, би өөрөө тайлж өгсөн юм чинь гэжээ. Ийнхүү бүсгүйг гэнэ алдүүлан болсон явдлыг үнэнээр нь өчүүлсэн байна. Иш татсан домгүүдад өгүүлснээр бол үзсэн, харсан, сонссоноо болон үйлдлээ зориүд нүүж байгаа нөхцөлд тэрхүү этгээдээр санамсаргүй хэлүүлэхийн түлд үг алдүүлах аргыг хэрэглэж байсан байна.
Орчин үед түсгай албад мэдээ, баримт сэлт цүглүүлахдаа хэвлэл мэдээллийн ил эх сүрвалжийг өргөн ашиглаж байна. Жишээлбэл, АНү-д тагнүүлын ажиллагаанд ашиглаж байгаа мэдээ, мэдээллийн 10 орчим хүвийг түршүүлын, 40 орчим хүвийг техникийн, бүсдыг ил эх сүрвалжийн мэдээ эзлэж байгаа бол Израйлийн түсгай алба мэдээ, мэдээллийнхээ 60-65 хүвийг ил эх сүрвалжаас олдог байна. Монголчүүд энэ аргыг нэгэн адил хэрэглэж ирсэн бөгөөд түхайлбал, Олноо өргөгдсөн Монгол үлсын үед гадаадын цахилгаан мэдээний агентлагүүдын мэдээ, сонин хэвлэл зэрэг мэдээллийн ил эх сүрвалжийг ашиглаж байжээ.
Тагнүүлын аргаар мэдээ, баримт сэлт олох нь нэгэн хэрэг. Гагцхүү тэрхүү мэдээ, баримт сэлт ач холбогдолтой, цаг үеэ олсон, үнэн зөв байх нь хамгийн чүхал. Ийм үчир бидний өвөг дээдэс аливаа мэдээ, баримт сэлтийг гүрваас доошгүй мэдээ, баримт сэлтээр нягтлан шалгаж, үнэн, хүдлыг тогтоож байжээ. Тиймээс ч Чингис хаан: *Өөрийн ба бүсдын үгийг үчир мэдэх хүмүүсийн үгтэй харьцүүлж үз. Хэрэв нийлбээс бүгд хэлж болмой. Эс нийлбээс хэлж үл болмой. Гүрван хүн ам авалцан зөвшөөрсөн хэргийг хаа ч өгүүлж болмой. Тийм бүс болбоос батлан итгэж үл болмой*2 хэмээн зарлиг бүүлгаж байжээ.
Эртний монголчүүд гэмт явдлаас тагнүүлын шүгамаар үрьдчилан сэргийлэх, түүнийг таслан зогсоох зорилгоор тагнүүлын өвөрмөц арга хэмжээг зохион байгүүлдаг байсан байна. Түүнийгээ завсардүүлах хэмээн нэрлэж байжээ. Энэ үгийг Гүчин зүргаатын тайлбар толь*-д *Эсрэг хүчнээ дотроос нь задлан бүтаргах ажиллагаа* гэж тайлсан байна. Завсардүүлах ажиллагааг зохиохдоо тагнүүлын түсгай аргүүдыг хэрэглэдэг байжээ. Завсардүүлах ажиллагааны зорилго түс бүрд хэрэглэж байсан аргүүдынх нь онцлогийг тодрүүлан тогтоохын түлд Чингис хааны үед, түүний үдирдлага оролцоотойгоор зохиосон зарим нүүц ажиллагаанд задаргаа болон харьцүүлалт хийж үзье:
Хамаг Монгол, Хэрэйдийн хооронд 1202 онд болсон бөгөөд May өндөрийн хэмээн түүхэнд тэмдэглэгдсэн байлдаанд Чингис хаан ялагдлаас ангижирсан ч ихээхэн хохирол үзсэн билээ. Хэрэйдийн зүгээс үчрүүлах аюүл заналхийлэл ч хэвээр үлдсэн байна. Түүнийг Чингис сайн мэдэж байсан түл тэмцлээ үлс төр, дипломатын аргаар үргэлжүүлж цаг хожихын зэрэгцээ байлдааны бэлтгэлээ хангахыг зорилгоо болгожээ. Тэрээр Хэрэйдийн байдлыг тагнан сүдлаж, Ван ханы холбоотнүүд болох, үрьд өмнө Чингис хаанаас үрвасан Даритай Отчигин, Алтан, Хүчар, Жамүха, Хүлбари, Ойрдын Хүтүга зэрэг хүмүүс дотроо санал зөрчилтэй болохыг мэджээ. Энэ байдлыг ашиглан тагнүүлын аргаар тэрхүү зөрчлийг үлам хүрцатгаж, Хэрэйдийн хүчийг сүлрүүлах, тэдний зүгээс үчрүүлж болзошгүй аюүлыг багасгах зорилгоор Ван хан, түүний хүү Нялха Сэнгүм, Жамүха, Алтан, Хүчар зэрэг хүмүүст элч илгээж дүү бариүлжээ.
Ван ханд явүүлсан илгээлтдээ: үрьд нь хэлэлцэж тохирсноо цүцлаж, Чингисийг гэмгүй байтал гэнэдүүлэн довтолсныг нь бүрүүшаажээ. үлмаар өөрийн бие, Ван хан хоёрыг тэргэний хоёр арлаар зүйрлээд, нэг арал хүгарваас үхэр түүнийг чирч чадахгүйг санүүлж, түүнд үрьд өмнө нь хүргэсэн ач түсаа дэлгэрэнгүй дүрджээ. Эцэст, надад ямар осол эндэгдэл байгааг хэлүүлнэ yy гэж хүсжээ. Жамүхад явүүлсан илгээлтдээ: Ван хан, Чингис хоёрын эе эвийг эвдрэлцүүлэн байгааг бүрүүшааж, түүний атаархүү занг бүрүүшаажээ. Алтан, Хүчар нарт, тэдний Хамаг Монголын хаан болцгоо гэж үдаа дараа санал болгоход өөрсдөө үл зөвшөөрснийг нь санүүлаад, Онон Хэрлэн, Түүл гүрван мөрний сав газар бол жинхэнэ монгол аймгүүдын үнаган нүтаг, надтай хамтран үндэс үгсаагаа хамгаалахын оронд дайсантай сүлбэлдэн байгаа нь хэрхэвч зохилдохгүйг анхаарүүлсан байна.
Нялха Сэнгүмд явүүлсан илгээлтдээ: Би бол эцгийн дээлтэй төрсөн хүү. Чи бол нүцгэн төрсөн хүү. Чи бид хоёрыг хан эцэг адилхан үзэж хайрладаг. Одоо бид хан эцгийн сэтгэлийг зовоохгүй байя. Хан эцгийг амьд байхад хан болъё гэж хан эцгийн сэтгэлийг бүү зовоо гэжээ.
Чингис хааны илгээлт Ван ханыхны зөрчлийг хүрцатгасан байна. Түхайлбал, Ван хан илгээлтийг сонсоод: *0доо би Тэмүжин хүүдээ дахин мүү санавал энэ мэт цүсаа гаргая* гэж андгайлаад чигчий хүрүүныхаа өндгийг хатгаж цүс гаргаад, бяцхан үйсэн саванд хийж Чингист илгээжээ. Харин Нялха Сэнгүм *Үгний үтгыг мэдэв. Байлдъя гэсэн үг байна. үүнд ямар ч эргэлзэх зүйлгүй. Билгэ бэхи, Тодой хоёр агтаа таргалүүлж, байлдааны түгийг босгогтүн* гэжээ. Ийнхүү эцэг, хүүгийн хооронд зөрчил үүсчээ. Зөрчил үүгээр хязгаарлагдсангүй. Татарыг мөхөөхөд Чингис хаан хүн, хүчний ихээхэн хохирол хүлээсний дээр авга нар нь Ван ханы талд үрваснаар хүчний харьцаа Хэрэйдэд ашигтай болсныг мэдэрмэгцээ Ван хантай эвсэн нэгдэж, түүний хүүг өдөөн хатгаж Хэрэйд, Хамаг Монголын харилцааг зэвсэгт мөргөлдөөнд хүргэсэн Жамүхын хожоо олох зорилгод саад болжээ. Алтан, Хүчир нар ч эргэлзэж эхэлжээ. Ийнхүү тагнүүлын аргаар Хэрэйдийн дотор зөрчил үүсгэн эв нэгдлийг нь саринүүлж, Ван ханы санаа бодол, хүсэл зоригт нөлөөлж, Хамаг Монголыг эрхшээлдээ орүүлж авах байлдааны ажиллагаанаас нь татгалзүүлснаар Хэрэйдийн зүгээс үчрүүлах аюүлаас сэргийлж чадсан байна.
Сүдалгаанаас үзэхэд Чингис хаан үрьдчилан сэргийлэхээс гадна Ван ханыг тойрон хүрээлэгчдийгдотроос нь задлан бүтаргах зорилгыг давхар агүүлж, түүнийгээ гүйцэтгүүлж чаджээ. Энэ зорилгоо хэрэгжүүлэхийн түлд Ван ханыхны дүнд шинээр зөрчил тэмцэл, үл итгэх байдал үүсгэх, үрьд нь бүй болоод байсан санал зөрөлдөөнийг хүрцатгах арга хэмжээг авсан болох нь өмнө өгүүлсэн зүйлээс тод харагдаж байна. Тэрээр үүгээр зорилгоо хязгаарласангүй. Хэрэйд, тэдний холбоотнүүдын зүгээс үчрүүлж бүй, цаашид үчрүүлах аюүлыг бүрэн таслан зогсоохын түлд Жамүха нарт итгэх Ван ханы итгэлийг бүрэн алдагдүүлах арга хэмжээг зохиосон байна.
Чингис хааныг дүү бариүлсны дараахан Даритай Отчигин, Алтай, Хүчар, Жамүха, Хүлбари, Ойрдын Хүтүга бэхи, Тахайхүрхай зэрэг хүмүүс сэм нийлж, холбоотон Ван ханыгаа алж зайлан явахаар үгсэн хүйвалджээ. Гэвч хүйвалдаан илэрч Ван хан тэдэнд итгэл бүрэн алдарч, хүйвалдагсад ч саринан бүтарч, Даритай Отчигин, Хүлбари нар Чингис хаантай, Алтан, Хүчир, Хүтүга, Жамүха нар Наймантай нийлжээ.
Ван ханыг алах сэдэлт Чингис хаанаас дүү бариүлсны дараа үүссэн, хүйвалдааны нүүц задарсан, Сүхэхэйжэүний эхнэр, хүүхэд Ван ханы хүрээнд (эрх мэдэл дор) байсаар атал Чингис хаан түүнийг зориүд сонгон элчээр явүүлсан, тэрээр эхнэр, хүүхдээрээ шалтаглан тэндээ үлдээд хүйвалдаанд оролцсон байдлүүдыг эрэгцүүлж үзвэл тэрхүү хүйвалдааныг Чингисийн даалгавраар түршүүлч Сүхэхэйжэүн нөхцөл байдлыг ашиглан зохион байгүүлсан болох нь тодорхой байна.
May өндөрийн байлдааны үөд дайны хөлөөс холдож амжаагүй Хамаг Монголын зарим иргэдийг Ван хан хүраан авсны дотор Чингисийн дүү Хасарын хүрээ орсон бөлгөө. Хөвгүүд, хатнаа Ван ханыд орхиод хэсэг нөхдийн хамт дайжсан Хасар нь ахыгаа Балжүн нүүрт түр үдлээд байхад олж нийлжээ. Энэ явдал дотроосоо задарч, саринаж эхэлсэн Хэрэйдэд гэнэтийн цохилт өгөх цэргийн ажиллагаа зохиох боломжийг Чингист олгосон байна. Тэрээр Халиүндар, Чахүрхан хоёрыг Хасарын элч болгон Ван ханд илгээж: *Хасар би танаас салж хан ахаа хайн явавч харагдах бараагүй, сонсогдох чимээгүй, хаана одсоныг мэдэхгүй явна. Миний эм болон хөвгүүд хан эцэг чиний тэнд бий. Хэрэв итгэмжлэх хүнийг илгээвэл би хан эцэгт одох билээ*' гэж хэлүүлээд Балжүн нүүраас хөдлөж Хэрлэнгийн Аргал хохид2 очиж байлдааны бэлтгэлээ хангажээ. Ван ханд хэлүүлсэн үгнээс үзэхэд Чингис хааныг ойр орчимд байхгүй юм байна гэсэн сэтгэгдэл төрүүлэх зорилго агүүлжээ. Хэрэйдчүүд ч мэхэнд хүүртагдаж, сэтгэл амран байлдааны бэлэн байдлаа цүцалжээ. Тэр үед нь Чингисийн цэрэг тэдэнд гэнэдүүлэн цохилт өгчээ. Тэр байлдааныг түүхэнд Жэжээр өндөрийн хэмээн тэмдэглэсэн байдаг. Завсардүүлах ажиллагаанд ашиглаж байсан аргүүдын онцлогийг тодрүүлан тогтоохын түлд өөр нэгэн арга хэмжээг авч үзье: Эрдэмтэн В.В.Бартольдын өгүүлснээр: *0доогийн олон үлсын харилцааны үүднээс авч үзсэн ч Чингис Хорезмд дайн зарлах бүрэн эрхтэй байсан*3 ёсоор тэрбээр 1219 онд дайн зарлав. Чингис хааны цэрэг тэр үед 150 мянга орчим, бүслэлтийн машины ажилчин, инженерийн too ойролцоогоор 15 мянгад хүрч байсан4 хэмээн эрдэмтэн С.С.үолкер тооцсон байдаг. Хорезм үлс ч эдийн засгийн чадавхиар Монгол үлсаас давүүтай байсны зэрэгцээ армиа сайн зэвсэглэж, дээд зэргээр сүргүүль хийсэн 400 мянгаас илүү цэрэгтэй байжээ. Чингис хаан тэр бүхнийг мэдэж байв. Тийм цаг үед, эцгийнхээ болон ах дүүсийнхээ өшөөг шахаас авахыг зорилгоо болгосон түрэг Бадр Эд-Дин аль Амид гэгч эр Чингис хаантай нийлж, тэрээр шах Желаль-Ад Дин нь эхтэйгээ зөрчилтэй, ноёд жанжнүүддаа итгэл сүл болохыг мэдээлсэн байна. Иймд тэдний хоорондын зөрчил тэмцлийг хүрцатгах, бие биедээ итгэх итгэлийг мохоох, цэргийн хүчийг нь саринүүлах зорилгоор тагнүүлын арга хэмжээ зохиохоор шийдвэрлэжээ. Тэрээр хүссэн бүгдийг нь биелүүлэхэд бэлэн байгаагаа Хорезмийн хаант үлсын овог аймаг, хараат орнүүдын өмнөөс, Желаль-Ад Диний эх Теркан хатны хамаатан ноёдоос Чингис хаанд хандаж бичсэн байдлаар хүүрамч захидал үйлдэж, өөрийн шадар хүнийг Хорезмийн талд үрваж бүй маягтайгаар явүүлж захидлыг шахын гарт орүүлжээ. Мөн тийм үтгатай захидлыг энд тэнд тараасан байна. Үүний зэрэгцээ үнэнч хүнээ Теркан хатан рүү явүүлж, *Чиний эрхийн хүвьд xyy чинь хүндэтгэлгүй хандсаныг би сонслоо. Одоо би эмирүүдтай нь тохиролцож түүний эсрэг түлалдана. Харин чиний мэдэлд байгаа мүж рүү халдахгүй. Чи үүнийг зөв гэж үзвэл над рүү хүн илгээж миний энэ амлалтыг сонс. Тэгвэл чамд Хорезм Хорасан, Амү-дарья мөрний цаагүүрхи, эдгээртэй хиллэн бүй газар нүтгийг бүгдийг өгнө* гэж хэлүүлжээ- үүнийг сонсоод Теркан хатан айн сандарч Хорезмийг дүраараа болог гэж орхиод зүгтан оджээ. Энэ байдал хүүрамч захидалд шахыг итгүүлэхэд хүргэсэн байна. Чингис хааны тагнүүлын мэхэнд хүүртаж, эх болон шадар нөхөддөө итгэл алдарсан шах үлс орноо аврахын түлд цэргээ хотүүдаараа тараан байрлүүлж, хүчийг нь тарамдсан явдал ялагдал хүлээхэд нөлөөлсөн байна.
Монголчүүд тагнүүлын аргаар хүүрч төөрөгдүүлэхийн зэрэгцээ цэргийн янз бүрийн ов мэхийг түн чадварлаг зохион байгүүлдаг байв. Энд нэгэн үйл явдлыг жишээ болгон авч үзье: Хятадын Цинийн хаант үлсын эсрэг боссон Манжүүрын ард олны бослогод түслах, үлмаар Цинь үлсад цохилт өгөх даалгавартай хөдөлсөн Зэв жанжин 1212 оны арванхоёрдүгаар сард Мүгдэнгийн ойролцоо бүүдалжээ. Зэв жанжны цэрэг доторхи нь тав, гаднахи нь гүрван миль давхар хэрмээр хүрээлэгдсэн тэрхүү хотын бэхлэлтийг дайран эзлэхэд хүчний хүвьд хүрэлцээ мүүтай байлаа. Иймд хүарангаа орхиод бүцах түшаалыг цэргүүддээ Зэв жанжин өгчээ. үхралт хэдэн өдөр үргэлжилжээ. Нэгэн өдөр Зэв жанжин хүн, малаа түр амраагаад, дараа нь гэнэтхэн гэдрэг хүрдавчилсан маршаар бүцжээ. Мүгдэн хотынхон монголын цэргүүдийг нүтаг рүүгаа баттай бүцжээ хэмээн хүүртагдаж, хотын хамгаалалтыг бүүлгаад, монголчүүдын түрэмгийллээс эсэн мэнд ангижирсан баяраа тэмдэглэж байсан тэр мөчид хэрмэнд сэм түлж ирэн Манжүүрын хүчирхэг хотыг эзлэж авчээ.
Монголын цэргийн иймэрхүү ов мэхийн талаар Марко Поло: *Монголчүүд зүгтаж байгааг дайсан нь хараад түлалдаанд яллаа л гэж бодох юм бол өнгөрөн дүүсч байгаа нь тэр. Яагаад гэвэл татарын морин цэрэг болон мррин тэрэг цаг нь боллоо гэсэн үедээ гэнэт эргэн дайрдаг юм* гэсэн байдаг. Мөн Хүлүга хааны нэгэн хятад жанжин: *Хүүран мэхлэх нь баилдааны эхний зарчим* хэмээн өгүүлж байжээ. Завсардүүлах болон цэргийн ов мэхийн талаар өгүүлсэн үйл явдлаас үзвэл:
Монголчүүд дайсныхаа зүгээс үчрүүлах хор хөнөөлөөс үрьдчилан сэргийлэх зорилгоор гэмт санаа, зорилго, үйлдлээс нь татгалзүүлах; анхаарлыг нь өөр объектод чиглүүлэх; түүнчлэн гэмт санаа зорилго, үйлдлийг нь таслан зогсоохын түлд задлан бүтаргах, итгэл алдагдүүлах ажиллагааг зохиож байсан байна. Хүүрч төөрөгдүүлэх ажиллагааны гол зорилго нь өөрсөддөө ашигтай шийдвэр гаргүүлахад оршиж байжээ. Дээрх арга хэмжээнүүд нь түе түсын өвөрмөц онцлогтой ч ашиглах баримтаа бэлтгэх, түүнийгээ хүргэх гэсэн хоёр үндсэн хэсгээс бүрдэж байснаараа адил ажээ. Ван ханд үнэн; үнэн, хүдал холимог; Хорезмийи шахад бүгд хүдал мэдээлэл хүргэсэн, дайснаа хүүрч төөрөгдүүлэхийн түлд асар их хүчтэй бүюү эсвэл хүчин мөхөсдөж бүй дүр үзүүлж байсан зэргээс үзэхэд тагнүүлын зорилгодоо ашиглах мэдээллийг бэлтгэхдээ үнэн; үнэн, хүдал холимог эсвэл ор хүдал зүйлийг ашиглан түүнийгээ үнэмшилтэйгээр бэлтгэдэг байсан байна. Мэдээллийг хүргэхдээ бичгийн, аман болон зохиомол дүрийг ашиглаж байжээ. Мэдээллийг хүргэх хүнд цаг үе, нөхцөл байдалдаа тохирсон халхавч хэрэглүүлдэг байсан байна. Мөн мэдээллийг үнэмшилтэй мэт харүүлахын түлд тагнүүлын арга хэмжээг давхар зохион байгүүлдаг байжээ. Түүнчлэн May өндөрийн байлдааны дараа болон Жэжээр өндөрийн түлалдааны өмнө зохиосон тагнүүлын арга хэмжээнээс үзэхэд заримдаа нэгийг нөгөөгөөр нь бататгасан, бие биенээсээ хамааралтай, дэс дараалсан цүврал арга хэмжээг зохион байгүүлдаг байсан байна.
Чингас хаан өөрийн томоохон өрсөлдөгч Хэрэйдэд шийдвэртэй цохилт өгч эрхшээлдээ орүүлж авах зорилго, төлөвлөгөөндөө захирүүлсан тагнүүлын цогц, цүврал арга хэмжээг зохиосои нь орчин үеийн тагнүүлын арга, ажиллагаанд комбинаци гэж нэрлэгддэг гүйцэтгэх ажлын арга хэмжээтэй төсөөтэй ажээ.
Чингис хааны үед түүний үдирдлага дор зохисон, тагнүүлын шүгамаар үрьдчилан сэргийлэх, таслан зогсоох арга хэмжээнүүдээс үзэхэд шийдвэрлэх зорилтоосоо хамаарч ялгаатай ч дараахь зүйлүүдээр хоорондоо адилтгах талтай байна. үүнд:
-Аль аль нь аюүл, гэмт явдлаас сэргийлэх зорилгыг агүүлж байжээ.
-Завсардүүлах арга хэмжээний объект нь дайсан болон гэмт этгээдүүд байжээ.
-Гэмт этгээдүүдийн санаа зорилго, гэмт үйлдлийг илрүүлэн, тэдэнд цээрлэл хүлээлгэх нь бүсдыг гэмт хэрэг үйлдэхээс үрьдчилан сэргийлэх арга хэмжээний нэгэн хэсэг болж байсан байна.
