Èðãýíèé ñóðãóóëü, áîëîâñðîë. Õàðèéí íî¸ðõëûí ¿åýð ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé äóíä ¿íäýñíèé áè÷èã áîëîâñðîëûí óëàìæëàëûã õàäãàëàí õºãæ¿¿ëýõ ¿éëñýä ºìíº ãàðñàí ãýðèéí ñóðãóóëü èõ ¿¿ðýãòýé õýâýýð áàéñàí áèëýý. Ìàíæèéí íî¸ðõëûí ¿åä ìîíãîë÷óóäûí äîòðîîñ çàñàã çàõèðãààíû àëáàí õààã÷, áè÷ýý÷, ò¿øìýë áýëòãýõ çîðèëãîîð çàðèì íýã ñóðãóóëèéã Èõ õ¿ðýý áîëîí îðîí íóòàãò áàéãóóëàí àæèëëóóëæ áàéæýý. Ýäãýýð íü çºâõºí áè÷èã ¿ñãèéí ñóðãóóëü òºäèé áàéñàí áºãººä ìîíãîë, ìàíæ áè÷èã, çàðèìä íü ìàíæèéí õóóëü öààç çààæ áàéæýý. Ìàíæèéí ¿åèéí ñóðãóóëèéí òàëààð áèäýíä ìýäýãäýæ áàéãàà õàìãèéí àíõíû áàðèìò áîë Õîâä, Óëèàñòàéí ñóðãóóëèóäàä õàìààð÷ áàéãàà þì. 1767 îíä Õîâä õîòîä ªºëä, Ìÿíãàäààñ 20 õ¿¿õýä ãàðãàæ, ìàíæ ìîíãîë áè÷èã çààæ, ñóðãàõ ñóðãóóëü áàéãóóëñàí áàéíà. Äàðàà íü Óëèàñòàéí öýðãèéí õ¿ðýýíèé ñóðãóóëèéí õýðãèéã òýðã¿¿í çýðãèéí òàéæ, ã¿í Öýâýýíáàëæèð õýìýýã÷ýýð ýðõë¿¿ëæ áàéñíààñ ¿çýõýä Óëèàñòàéä ëàâ 1768 îíîîñ ºìíº óóë ñóðãóóëü áèé áîëæýý. Õ¿ðýý ñàéäûí ÿàìíû ãàçàð ìºí ìàíæ áè÷ãèéí ñóðãóóëü àæèëëàæ áàéæýý. 1811 îíä Õ¿ðýý ñàéäûí ÿàìíààñ Õàëõûí áóóõèà çàìûí 14 ºðòººíèé ñóóðü á¿ãäýä 4 õ¿íèéã ìîíãîë áè÷èãò ñóðãàæ áàéñàí òóõàé ìýäýý áàéäàã. Õ¿ðýý ñàéäûí ãàçðààñ ýðõëýí Ò¿øýýò õàí, Ñýöýí õàí õî¸ð àéìãèéí âàí, ã¿í, õîøóóíû ò¿øìýë, àðäûí õºâã¿¿äýýñ ñîíãîí àâ÷, òàìãûí ãàçðàà 1898 îíû 10 ñàðä “ íýãýí àëáàíû ñóðãóóëèéí ãýð” áàéãóóëàâ. Òóñ ñóðãóóëüä ìºí ìîíãîë, õÿòàä áè÷èã çààæ áàéæýý. Ñóðãóóëèéí çàðäàëä çîðèóëàí òóñ õî¸ð àéìàã , Øàâü ãóðâàí ãàçðààñ æèë á¿ð 600 ëàí ìºí㺠ãàðãàæ áàéæýý. ̺í 1908 îíû 8 ñàðä õ¿ðýýíä “ñóðãàí òýæýýõ ñóðãóóëü”-èéã øèíýýð áàéãóóëàâ. Ýíý ñóðãóóëèéã àíõ áàéãóóëàõàä Ò¿øýýò õàí, Ñýöýí õàí õî¸ð àéìàã, æè÷ øàâèéí çýðýã ãàçðààñ á¿ãä 40 õºâã¿¿íèéã àâ÷èð÷ ñóóëãàæýý. Ñóðãóóëüä 3-5 æèëèéí õóãàöààãààð ìàíæ õÿòàä ìîíãîë áè÷èã çààæ áàéñàí áà ãîë ñóðàõ áè÷èã íü “ĺðâºí ç¿éëèéí ¿ñýã õàâñàðñàí òîëü áè÷èã” áàéâ. Ýíý ñóðãóóëèéí íýã îíöëîã òàë áîë çàðäëûã çºâõºí òóõàéí îðîí íóòãààñ äàãíàí ãàðãóóëàõ õàíãàëòã¿é áàéñàí ó÷èð “îëîí ÷óóëãàí, õîøóó, æè÷ õóäàëäààíû õ¿í, óõâàðòàé àðäàä ñýíõð¿¿ëýí óõóóëæ” îëíû õ¿÷ýýð ìºí㺠òóñëóóëàõ çàìààð çàðèì çàðäëûã íü äýýðýýñ çîõèîí áàéãóóëàí ãàðãàæ áàéæýý. Ñóðãóóëèéí ñóðàã÷äûí õ¿íñ çýðýã ýëäýâ õýðýãëýëä æèë á¿ð 5000 èë¿¿ ëàí çîðèóëàí òºñºâëºæ áàéñíààñ õî¸ð àéìàã, Øàâü ãóðâàí ãàçðààñ 600 ëàí ìºíãº, õ¿ðýýíèé àëòíû õîðîîíîîñ çàðèì õóâèéã íü ãàðãóóëæ, áóñäûã öºì õóâèéí õ¿ì¿¿ñèéí ìºíãºí òóñëàìæààð ãàðãàæ áàéõààð òîãòñîí áàéíà. 1910 îíä Óëèàñòàéí ñàéäààñ Óëèàñòàé õîòîä ìàíæ ìîíãîë, õÿòàä áè÷ãèéí ñóðãóóëèéí òàíõèì áàéãóóëæ, Çàñàãò õàí, Ñàéí íî¸í õàí õî¸ð àéìãààñ 40 õºâã¿¿íèéã èð¿¿ëæ ñóóëãàæýý. ¯¿íýýñ ãàäíà òóñ õî¸ð àéìãèéí ÷óóëãàí äàðãûí ãàçðàà ãó÷, ãó÷èí õºâã¿¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿íòýé ñóðãóóëü áàéãóóëàí àæèëëóóëæ áàéñàí ìýäýý áóé. Ýíý ìýò÷èëýí Ìàíæèéí íî¸ðõëûí ¿åä Ìîíãîëä çàðèì ñóðãóóëü áàéãóóëàí àæèëëàæ áàéñàí áîëîâ÷ òýäãýýð ñóðãóóëèéí öººí áàéñíû äýýð ñóðãàëòûí ÷àíàð äîðîé áàéñíûã òýìäýãëýâýë çîõèíî. Ýäãýýð ñóðãóóëü çºâõºí áè÷èã ¿ñãèéí ñóðãóóëü òºäèéõºí áàéñàí áºãººä ãàãöõ¿¿ ìîíãîë äàõü ìàíæèéí çàñàã çàõèðãààíû áè÷ýý÷, ò¿øìýë áýëòãýõ ãîë çîðèëãîòîé áàéæýý. Õàðèéí íî¸ðõëûí ¿åä îð÷èí öàãèéí ñóðãóóëü áîëîâñðîëûí õýðýã Ìîíãîëä õýðýãæèõ íºõöºë òóí õàíãàëòã¿é áàéñíûã ýäãýýð öººí òîîíû ñóðãóóëèéí îðøèí òîãòíîæ áàéñàí áàéäàë, òºðõ òîäîðõîé õàðóóëæ áàéíà.
Øàøíû ñóðãóóëü, áîëîâñðîë. Ìàíæèéí ¿åèéí ìîíãîë÷óóäûí ñóðãóóëü áîëîâñðîëûí õýðýãò øàøíû ñóðãóóëü åðºíõèé人 íî¸ðõîæ áàéñàí áèëýý. Øàøíû ñóðãàëòûí òîãòîëöîîã ¿íäñýíä íü àíõàí øàòíû áà äýýä ãýæ õî¸ð àíãè õóâààí ¿çýæ áîëíî. Àíõàí øàòíû ñóðãóóëèàð 5-7 íàñíû õºâã¿¿ä ¿ñýý õóñóóëàí ëàì äýýë ºìñºæ, ëàì áàãø íàðûí äýðãýä øàâèëàí ñóóíà. Òýä þóíû ºìíº Ò¿âýä ¿ñýã çààëãàæ, óíøëàãà öýýæëýíý. Ëàì íàð Ò¿âýä áè÷ãèéã èõýâ÷ëýí õîîñîí öýýæë¿¿ëýõ àðãààð çààæ, õàðü õýëýýð áàéãàà íîìûí óòãûã îð÷óóëàí òàéëáàðëàõûã õàéõàðäàãã¿é áàéæýý. Øàøíû àíõàí øàòíû ñóðãóóëèéã òºãñºã÷äèéí çàðèì íü äàðààõ øàòíû ñóðãóóëü/äàöàí/-ä øèëæèí îðíî. Ìîíãîëä õ¿ðýý, õºäººã¿é îëîí òîîíû äàöàí áàéñàí þì. ßëàíãóÿà Èõ õ¿ðýý áîë îëîí ëàì õóðàí öóãëàðñàí , Ìîíãîëûí øàøíû ñóðãóóëü íîìûí òºâ ãàçàð áàéâ. Õ¿ðýýíä 1739 îíä Äý÷èíãàëàâûí äàöàí/Ä¿éíõîð çóðõàéí/, 1756 îíä áóääûí ã¿í óõààíû /öàíèä/ ãîìàí èã÷ààíû Äàø÷îéìáîë äàöàí, 1760 îíä Ýì÷èéí äàöàí, 1779 îíä Çóðõàéí äàöàí, 1790-ýýä îíä Æ¿äèéí äàöàí, 1809 îíä Ãóíãàà÷îéëèí äàöàí çýðýã øàøíû òºðºë á¿ðèéí ñóðãóóëü óäàà äàðàà áàéãóóëàãäæýý. 1838 îíä Õ¿ðýýíèé áàðóóí äýíæèä áàéãóóëñàí Ãàíäàíòýã÷èíëýí/ãàíäàí/ áîë ìîíãîëûí øàøíû òîìõîí ñóðãóóëü áàéñàí þì. Ãàíäàí íü Ò¿âýäèéí õèéä¿¿äèéí ¿ëãýð æèøýýãýýð áàéãóóëàãäñàí áºãººä Äàø÷îéìáèë, Ãóíãàà÷îéëèí, Èäãàà÷îéëèí ãýäýã ãóðâàí äàöàí/àíãè/-òàé áàéæýý. Ýíý ãóðâàí äàöàíä áóääûí øàøèí áà ã¿í óõààíû 5 ñàëáàðûã çààäàã áàéæýý. Óðüäàõ òàâàí óõààíûã çààäàã ñóðãóóëèéã öàíèä áóþó ÷îéðûí äàöàí õýìýýí íýðëýæ áàéñàí áà ò¿¿íèéã áóääûí øàøíû ñóðãóóëèéí õàìãèéí ãîë íü ãýæ ýðõýìëýí çºâõºí õ¿ðýýíèé ãàíäàíä òºäèéã¿é ìºí õºäººãèéí õèéä¿¿äèéí äýðãýä îëíîîð áàéãóóëæ, ¿ëýìæõýí òîîíû ëàì íàðûã ÷îéðûí íîìä ñóðãàæ áàéñàí áîëíî. Öàíèäûí äàöàíã àìæèëòòàé òºãñºã÷èä íü ãàâæ õýìýýõ öîëòîé áîëäîã áàéæýý. ÷îéðûí ñóðãóóëèàñ ãàäíà õ¿ðýýíä Àãü, Ä¿éíõîð, Ëàìèðàí, Ýì÷èéí çýðýã äàöàíãóóä àæèëëàæ áàéñàí àæýý. Àãèéí äàöàíä öàíèäûí äàöàíãèéí á¿õ ø¿¿ëýã øàëãàëòûã äàâæ, ãàâæ áîëñîí öººí òîîíû õ¿í àãðàìáà õýìýýõ áóääûí øàøíû äýýä öîëòîé áîëîõ çîðèëãîîð îðäîã áàéæýý. Òýð äàöàíä áóääûí íîìëîëûí íýã ãîë ÷èãëýë äàëä áèò¿¿ óòãàòàé òàíòàðûí íîìûã ¿çýæ ñóäàëäàã áàéñàí áàéíà. ¿¿íèéã ñóäàëñíààð áóääûí íîìëîëûí îðãèëä õ¿ð÷ áóðõíû ä¿ð õóòãèéã îëíî õýìýýí èòãýæ, ìîíãîë ëàì íàðûí íýëýýä õýñýã íü ìàõðàí õººöºëäºæ, öàã õ¿÷ýý èõ çàðöóóëæ áàéæýý. Ä¿éíõîð äàöàíä òàíòàðûí ñóðãààëèéí íýã ÷èãëýëèéí ñóäàëæ áàéñíààñ ãàäíà ýðòíèé Ýíýòõýãèéí òýíãýðèéí çóðõàé, ñàíñêðèòèéí õýëç¿é çýðãèéã ìºí ¿çýæ áàéæýý. Ëàìèðàí äàöàíä ýðòíèé ýíýòõýãèéí Àòèøà/XI çóóí/ Ò¿âýäèéí Çîíõóáà/XV çóóí/ íàðûí ¿íäýñëýñýí áîäè ìºð áóþó çàì ìºðä îðîõ ¸ñ ãýã÷èéã ¿çäýã áàéæýý. Ìàìáà áóþó ýì÷èéí äàöàíä ýðòíèé ýíýòõýã, Ò¿âýäèéí ýìíýëãèéã çààæ, ëàì ýì÷ íàðûã áýëòãýí ãàðãàäàã áàéæýý. Äàöàíãóóäàä ¿çäýã õè÷ýýë íü Ýíýòõýã, Ò¿âýäèéí çîõèîã÷äîîñ ýðò öàãò áè÷ñýí øàøíû óòãà àãóóëãàòàé ñóäàð áàéñàí áºãººä çààõ àðãà áàðèë íü áóðõíû ñóðãààëèéã ÿãøòàë áàðèìòëàí öýýæë¿¿ëýõèéã ãîë÷èëæ áàéæýý. Øàøèí äýëãýð÷ áàéñàí ýõíèé ¿åä ëàì íàðò ¿íäýñíèé áè÷èã ¿ñýã çààæ, íîì çîõèîëûã ò¿âýä õýëíýýñ ìîíãîë÷ëîõ ÿâäëûã áàãàã¿é àíõààð÷ áàéñàí áîëîâ÷ òýð îðîëäëîãî ÷àðìàéëò íü ÿâààíäàà ààæìààð ñóëàð÷, ýöýñòýý áàðàã áàéõã¿é áîëîõîä õ¿ð÷ýý. Ýíý íü ýöñèéí á¿ëýãò ìîíãîë áè÷ãèéí ¿¿ðýã à÷ õîëáîãäëûã ñóëðóóëàõàä õ¿÷òýé íºëººëºâ. ¿íäýñíèé áè÷èã ¿ñãýý ìýääýã ëàì õ¿í òóí õîâîð áîëæ èðýâ. Ìîíãîë äàõü á¿õ õóðàë íîì, øàøíû ñóðãóóëü öºì ò¿âýä õýëýýð ÿâàãäàõ áîëæýý. Èéì íºõöºëä ò¿âýä õýë íèéò ìîíãîë÷ ¿íäýñòíèé øàøèí íîìûí õýë áîëîí õóâèð÷, ñî¸ëûí àéìàãò ìîíãîë õýëèéã õî¸ðäóãààð çýðýãò ò¿ðýí îðóóëàõàä õ¿ð÷ýý.
No comments:
Post a Comment