Монголын Юань гүрний их цэрэг Вьетнамд довтолж байсан тухай

Дайвьетийн (Вьетнамын) цэргиин алдарт жанжин, Монголын эзэнт гvрний цэргиин тvрэмгийллийг эсэргvvцсэн хєдєлгєєнийг зохион байгуулагч Чан Хынг Дао (Чан Куок Туан)-(1226-1300) бол харц гаралтай, мэргэжлийн цэргийн хvн байв. Дотоодын самуун vймээн, гадаадын цэргиин довтолгоон байнга болж байсан Аннам улсад (Єнєєгийн Вьетнам улсын хойд нутаг) очиж зэвсэгт мєргєлдєєнд олонтаа оролцож байсан хийгээд хилийн маргаанаас vvдсэн Аннам улс болон хоёрдугаар Жая Пармесвараварман хаан захирдаг Чàмпа улсын хооронд болсон дайнд цэргиин багийн захирагчаар оролцжээ. Уг дайнд Чàмпа улсын хаан алагдаж дайтагч талууд энхийн гэрээ байгуулснаар дуусчээ. 1257 онд Аннам улсыг байлдан тvрэмгийлэхээр ирсэн Монголын эзэнт гvрний Хубилай хааны жанжин Согутын морин цэргиин эсрэг хийсэн олон байлдаанд мєн оролцжээ. Монголчууд Аннам улсын тєв хэсгийг эзэлж тус улсын ємнєд хэсэгт орших бие даасан Чàмпа улс руу довтолсон ч уул, ширэнгэ ойд хоргодож партизаны дайн хийж эхлэсэн нутгийн иргэдийн ширvvн эсэргvvцэлтэй тулгарч хэцvv байдалд орж дороо саатжээ.Чан Хынг Дао эрэлхэг зориг, зохион байгуулах хосгvй чадвараараа хийморлог, шийдмэг цэргиин жанжин, Дайвьетийн газар нутгийг гадаадын тvрэмгийлэгчдээс тvvний дотор монголчуудын довтолгооноос хамгаалагч болон алдаршив. Гэвч тvvнийг Дайвьет улсын Зэвсэгт Хvчний ерєнхий командлагчаар бvр хожуу, Аннам улсыг 1278-1293 онуудад захирч байсан Чан Нхон-Тон хаан 1283 онд томилжээ. Vнэндээ бол монголын цэргиин жанжин Согутын эсрэг байлдаж байх vеэс тус орны армийг бvхэлд нь захирч байжээ. Хятад орныг эрхшээлдээ оруулан захирч байгаа монголын жанжнууд алс ємнєд нутагт ялагдсанаа мартсангvй, 1282 онд Чампа улс руу дахин дайлаар мордохдоо Аннам улсын Чан Нхон-Тон хаанд хандаж, цэргийг нь нутгаараа дайран єнгєрvvлэхийг хvссэн ч эрс татгалзсан хариу авчээ. Гэтэл Дайвьет оронд муж хоорондын зэвсэгт мєргєлдєєн гарч монголчууд тvvнийг нь далимдуулан єєрийн дуулгавартай хvнийг хаанаар нь єргємжлєхийг оролдсон ч ард тvмэн, язгууртнуудын дэмжлэгийг авч чадсангvй. Тэгээд 1282 онд татгалзсан хариу авснаа шалтгаан болгож "Шуньди" гэсэн хятад нэрээр тус орныг захирч байсан монголын цэргийн жанжин, Хубилай хааны хvv (зарим эх сурвалжаар бол хааны зээ хvv) Тоган хятадын мужуудаас татаж эмхлэн байгуулсан 500 мянга орчим цэрэгтэй том арми удирдаж Согат жанжинд тусламж vзvvлэх нэрийдлээр Аннам улсын нутагт 1285 онд нэвтрэн орж ирлээ. Монголын цэргvvд зарим суурин, тосгоныг эзэлж энгийн номхон ард иргэдийг тамлан зовоож эд хєрєнгийг нь хуу дээрэмдэв. Тэд урьд нь ирэхдээ орон нутгийн замын сvлжээг мэддэг болсон тул партизанууд байдаг суурин, хотыг тойрон гарч байлаа. Монголын эзлэн тэрмгийлэгчдийг Чан Хынг Даогийн захирсан 200 мянган цэрэгтэй арми, тоcгоны ахлагч нар болон хааны орон нутаг дахь тvшмэдvvд эмхлэн байгуулсан тариачдын партизаны багууд сєрэн зогcож байв. Чан Хынг Дао халдан довтлогчдыг эсэргvvцэх тэмцлийг удирдаж вьетнамын байнгын армийн хvчийг шийдвэрлэх тулалдаан болтол хадгалахын тулд ууланд байрлуулж нийслэл хотыгхамгаалахгvй байх шийдвэр гаргаж хаан, тvvний шадар тvшмэдийг гэр бvлийнх нь хамт ууланд гаргажээ. Монголчууд хvн амьтангvй, бvх эд зvйлсийг нь зєєн явсан эл хуль хот, сууринд орж, хангалтаа алс хятадын нутгаас хийж бvр ч хэцvv байдалд оржээ. Монголын цэргийн жанжин Тоган Аннам улсын нийслэл Ханой хотыг байлдаан хийхгvй эзлэсэн ч партизануудын тасралтгvй халдлага, довтолгоонд єртєж амар тайван байх ямар ч бололцоогvй болж усан онгоцуудад сууж буцахаар шийдэх vед вьетнамын байнгын арми уулнаас сая бууж халз тулаан хийж эхлэв. Вьетнамын арми 1285 онд Улаан голын адаг хавьд Тейкет суурингийн дэргэд, тэрчлэн Улаан голын хойд хэсэгт уулын хормойд болсон хэд хэдэн байлдаанд ялалт байгуулж нийслэл хотоо чєлєєлж дараа жил нь монголын цэргийг ухраасаар хятадын нутаг руу хєєн гаргажээ. Тоган жанжныг Аннам нутгийн тєв хэсэгт партизануудтай дайтаж Ханой хотыг алдахгvй байлгахыг хичээж байх зуур Согат жанжин vлдсэн цэрэгтэйгээ Тоган жанжны цэрэгтэй нийлэхээр Чампа улсаас гарах гэхэд нь Чан Хынг Дао тосон байлдаж ухраасан тєдийгvй тєдєлгvй хиар цохижээ. Нум сум гарамгай эзэмшсэн, тємєр дуулгатай, дарга нар нь аян дайны баялаг туршлагатай, зоримог шийдвэр гаргадаг, харгис хэрцгий монголын эзлэн тvрэмгийлэгчдийн хоёр удаагийн аян дайныг амжилттай няцаах явцдаа Чан Хынг Дао тэдэнтэй тэмцэх тактикийг гаргуун сурчээ. Монголчуудтай тал газар халз тулалдаж болохгvй гэдгийг лавтай ойлгож партизаны дайны аргаар байлдаж байлаа. Жижигхэн ч ус ихтэй голоор хєнгєн, тогтвортой хєвдєг завиар явж тvргэн шилжилт хєдєлгєєн хийж монголын цэргvvд рvv дайралт хийнэ.Тагнуулын ажиллагааг сайтар зохион байгуулснаар монголын морин цэргийг нутагт нь хөл тавьсан єдрєєс хяналтдаа байлгаж гэнэтийн дайралт хийх бололцоо тухай бvр бvтэлгvйтэж эцэстээ бvр больжээ. Хулсан жадаар зэвcэглэсэн тариачид дайсны морин цэрэгт явсан газар бvрт нь саад хийж отолтоос гэнэт дайралт хийчихээд тэр даруй ширэнгэ дундуур далдарч одно. Чухамдаа Чан Хынг Даогийн цэргийн жанжны гоц авьяас, зохион байгуулах чадварын ачаар вьетнамчууд монголчуудын гурван удаагийн аян дайныг няцааж ихээхэн хохирол учруулж эх нутгаасаа хєєн гаргасан билээ.   Чингис хаан, тvvний vйл хэргийг залгамжлагч жанжнууд єрсєлдєгч талынхаа нэрт жанжнуудад ямагт талархалтай ханддаг байсан бол Чан Хынг Даог бvр бишрэн хvндэтгэдэг байжээ. Вьетнамчуудын хувьд монголчуудын гурав дахь удаагийн аян дайн хамгийн хэцvv байжээ. Хубилай хаан Японы арлууд руу илгээхээр бэлтгэж байсан 300 мянган хvнтэй армиа 1287 онд Аннам улс руу явуулсан нь удсангvй нийслэл Ханой хотыг эзэлжээ. Энэ удаа Чан Нхон-Тон хаан туршлагатай жанжин Чан Хынг Даогийн єгсєн зєвєлгєєг дагаж эзлэн тvрэмгийлэгчдэд анхнаас нь ширvvн эсэргvvцэл vзvvлж эхэлжээ. Хvнс, байлдааны хэрэгсэл ачсан монголын усан цэргийн флот Улаан голоор орж ирэхэд вьетнамчууд голын адагт саад тавьж бут ниргэжээ. Аннамын усан цэргvvд, партизанууд 1288 онд дайсны нийтдээ дєрвєн зуу орчим усан онгоц, завийг живvvлжээ. Хvнс тээсэн усан онгоцууд нь устсанаас монголын морин цэргийн хvнсний хангалт эрc дордож тvvнээс гадна олон цэрэг халуун орны євчин тусаж, байлдах чадвар нь буурч маш хэцvv байдалд оржээ. 1288 оны дєрєвдvгээр сарын 9-нд Чан Хынг Даогийн захирсан байнгын арми партизаны багуудын дэмжлэгтэйгээр монголын цэргийн гол хvчтэй Батьданг голын эрэг дээр том тулалдаан хийж вьетнамын хєнгєн зэвcэгтэй явган цэргvvд монголын морин цэргийн давшилтыг тогтоож энэ зуур партизанууд ар талаас нь бvслэлт хийж тал бvрээс нь дайрч ялалт байгуулжээ. Тулалдааны талбараас зугтсан монголчуудыг араас нь мєрдєн хєєж хил орчмын уулын хавцлуудад бvрэн устгаж эх нутгаасаа элдэн хєєжээ. Монголчууд Дайвьет улс руу дахин аян дайн огт хийгээгvй хийгээд 1289 онд Хятад орныг захирч байсан монголын Юань угсааны хаан Аннам, Чампà улсуудын хаадтай энхийн гэрээ байгуулж тєрийн бvрэн бие даасан байдлыг нь хvлээн зєвшєєрч, харьяат улс гэсэн ёс тєдий тохироо хийжээ. Вьетнамчууд монголын хэдэн мянган олзлогдсон цэргийг суллан явуулж гадаадын тvрэмгийлэгчдэд тусaлж байсан орон нутгийн зарим ноёдыг хатуу шийтгэжээ. Монголын цэргийг бут ниргэсэн дєрєвдvгээр сарын 9-ний єдрийг Вьетнам улсад єнєєг хvртэл vндэсний баяр болгон тэмдэглэхдээ цэргийн гарамгай жанжнаа ямагт бахархан дурсдаг. Чан Хынг Дао нь гарамгай жанжин тєдийгvй цэргийн томоохон онолч байсныг нь алдарт "Цэргийн хэргийн энгийн зєвлємж" ном нь гэрчилдэг. Аннам улсын энгийн иргэд тvvний дуудлагаар гурван удаа монголын эзлэн тvрэмгийлэгчдийн эсрэг зэвсэгт тэмцэлд босож байжээ.