МИНИЙ НУТАГ

Хэнтий, Хангай , Саяаны өндөр сайхан нуруунууд
Хойд зүгийн чимэг болсон ой хөвчин уулууд
Мэнэн, Шарга, Номины өргөн их говиуд
Өмнө зүгийн манлай болсон элсэн манхан далайнууд
Энэ бол миний төрсөн нутаг
Монголын сайхан орон
Хэрлэн, Онон, Туулын тунгалаг ариун мөрнүүд
Хотол олны эм болсон горхи булаг рашаанууд
Хөвсгөл, Увс, Буйрын гүн цэнхэр нуурууд
Хүн малын ундаа болсон тойром бүрд уснууд
Энэ бол миний төрсөн нутаг
Монголын сайхан орон
Орхон, Сэлэнгэ, Хөхүйн онц сайхан голууд
Уурхай баялгийн охь болсон олон уул даваанууд
Хуучин хөшөө дурсгал хот балгадын сууринууд
Хол газар одсон харгуй дардан замууд
Энэ бол миний төрсөн нутаг
Монголын сайхан орон
Холхи газраас гялалзсан цаст өндөр хайрханууд
Хөх тэнгэр цэлмийсэн хөдөө хээр цайдмууд
Холын бараа харагдсан ноён шовх сарьдгууд
Хүний сэтгэл тэнийсэн уудам амьсгалт талууд
Энэ бол миний төрсөн нутаг
Монголын сайхан орон
Хангай говийн хооронд Халхын уудам нутаг
Хар бага наснаас хөндлөн гулд давхисан газар
Гөрөөс араатан авласан урт урт шилүүд
Хүлэг морин уралдсан хөндий сайхан хоолойнууд
Энэ бол миний төрсөн нутаг
Монголын сайхан орон
Салхины үзүүрт найгасан соргог нарийн ногоотой
Саруул талд яралзсан сонин янзын зэрэглээтэй
Сайн эрс цугларсан байц бэрх газартай
Сүлд тахилга улирсан сүмбэр их овоотой
Энэ бол миний төрсөн нутаг
Монголын сайхан орон
Нарийн өвс ургасан малын сайхан бэлчээртэй
Нааш цааш сүлжих тэнэгэр сайхан нуруутай
Дөрвөн цагийн улиралд дураараа нүүх нутагтай
Таван зүйлийн тарианы хөрс шороот газартай
Энэ бол миний төрсөн нутаг
Монголын сайхан орон
Өлгий сайхан ууланд өвгөдийг тавьсан газар
Үр ач хүүхдийн үржиж өссөн орон
Таван хошуу малууд дүүрэн бэлчсэн нутаг
Монгол хүн бидний сэтгэлийг сорсон орон
Энэ бол миний төрсөн нутаг
Монголын сайхан орон
Өвлийн тасхийм цагт цасан мөсөн бүрхээд ,
Болор шилийн өнгөн гилтэгнэж гялалзсан орон
Зуны нартай улиралд цэцэг навч дэлгэрээд
Жигүүртэн шувуу холоос ирж гангар гунгар донгодсон орон
Энэ бол миний төрсөн нутаг
Монголын сайхан орон
Алтайн Хянган хоёрын завсарт атар баялаг орон
Аав ээжийн минь оршсон ашдын заяасан нутаг
Алтан нарны туяанд энхжин тогтсон орон
Мөнгөн сарны гэрэлд мөнхжин гялалзсан газар
Энэ бол миний төрсөн нутаг
Монголын сайхан орон
Хүннү Сүннүгийн үеэс хөгшид өвгөдийн минь нутаг
Хөх монголын цагт хүчирхэг боссон орон
Он онд идээшиж олон жилд дассан нутаг
Одоогийн шинэ Монголын улаан туг бүрхсэн орон
Энэ бол миний төрсөн нутаг
Монголын сайхан орон
Өссөн төрсөн бидний үндэсний хайртай нутаг
Өнгөлзөгч дайсан ирвэл үтэр өшиглөн хөөнө
Хувьтай эх орондоо хувьсгалт улсаа мандуулж
Хойчийн шинэ ертөнц дээр хүндтэй гавьяаг байгуулъя
Энэ бол миний төрсөн нутаг
Монголын сайхан орон
1931-1933 он

Өндөр Жанрайсигийн сүм

Манж чин улсын ноёрхлоос салж 1911 онд үндэсний тусгаар тогтнолоо дахин сэргээсэн түүхт үйл явдалтай холбогдуулан Богд эзэн хааны зарлигаар 1911 оноос Монгол улсын тусгаар тогтнолын бэлэгдэл болгож Мэгжиджанрайсэг бурхныг 80 тохой өндөр бүтээж түүнийг дотроо багтаах 42 метр өндөр сүмийг Гандан хийдийн баруун хойд талд 1911-1913 онд Монгол урчууд барьжээ. 1950- иад онд Мексик улсад болсон спортын олон улсын тэмцээнд оролцож явсан манай нэг тамирчнаас нэгэн Мексик өвгөн “Танай урга хотыг би урьд үзсэн, дэлхийн хот бүхэнд Москвагийн кремль, Бээжингийн тэнгэрийн сүм, Парисын их цамхаг гэх мэт гайхамшигт бүтээл байдаг юм. урга хотын баруун дэнж дээр том байшин дотор 27 метр өндөр зэс хөшөө байсан тэр одоо бий юу” хэмээн асуусан гэдэг.

Гандантэгчилэн хийдийн хашаанд гурван (V, VII, VIII) богдын шарилын дуган нэг хамбын шарил буй. Өөд болоочдыг хөдөөлүүлэх хуучин шинэ хосолсон ёсны дагуу хамба лам Гомбожавын цогцосыг авслаад хийдийнхэн хашааны баруун хойд өнцөгт бунхалж дээр нь шарилын суврага залж, маань хөгжөөж, дэргэд нь олон бурхад залсан байхад эртний дээдсийн чандарлан оршуулах эрхэм ёсны дагуу тав, долоо, наймдугаар богдуудын цогцосыг шатааж үнсээр нь суврага бүтээж сүмд хүндэтгэн залжээ.

МАХН-ын төв хорооны тэргүүлэгчдийн 1937-12-27-ны 7 дугаар хурлын тогтоолоор Гандан тэгчилэн хийдийг олон нийтийн мөргөлийн газар байхыг болиулж, байшин барилга эд хөрөнгийг нь улсад хурааж, хийдийн дуган сүмийг орос хэвлэлийн газарт , Мэгжиджанрайсигийн дуганыг орос цэргийн хуаранд тус тус өгч, тав долоо, наймдугаар богдын шарилын суврагийг устгажээ. Ийнхүү Зөвлөлтийн удирдагчдын шахалт шаардлагаар Монголын бурхны шашны хүрээ хийдүүдийг хоосон балгас болгон үгүй хийж, лам санваартнуудын нь аль л эрдэм номтой, мяндаг тушаалтай бүхнийг хэлмэгдүүлж, заримыг хүйс тэмтрэн устгасныхаа эцэст Зөвлөлт холбоот улсын дээд Зөвлөлийн тэргүүлэгчдийн дарга М.И.Калинин 1943 онд Монголын удирдагчдыг хүлээн авч ярилцахдаа Монгол дахь бурхны шашныг устгасныг ихэд зэмлээд дахин сэргээх зөвлөлгөө өгснөөр Гандантэгчилин хийдийг сэргээж олон нийтийн мөргөлийн газар болгоод, тэр үед лам нарын Артелийн дарга, ерөнхий ня-бо байсан Эрдэнэпил, Гомбодоо нарыг тус хийдийн хамба, гэсгүйгээр тохоон тогтсон гэдэг. Үүнээс үзэхэд Зөвлөлтийн удирдагчид Монголын ард түмний чөлөөтэйгээр шүтэн бишрэх эрхийг хэрэгжүүлэх ямар ч бололцоогүй болгосныхоо дараа зарим талаар ухаарч Монгол улст ганц ч болхноо хүрээ хийдийн үйл ажиллагааг хатуу хяналтын дор явуулж байх болгосон байна. Дараа нь буулгах гэж байсан Мэгжиджанрайсигийн дуганыг 1950 –иад оноос улсын архивын хэрэг эрхлэх газрын мэдэлд өгөөд улмаар 1960-аад оны эхэн үеэс улсын архивын хэрэг эхлэх газрын мэдэлд байсан уг сүмийг улс мэдэлдээ авч 1971-1973 онд сэлбэн засварлах ажил эхэлж Орос улс руу тээвэрлэж аваачаад сураггүй болсон Мэгжиджанрайсиг бурхныг Монгол урчууд дахин бүтээж, одоо цаашид 1000 бурхдыг сэргээх ажил үргэлжилж Гандан хийдийн орчимд шинэ дуган сүмүүд ч барих үйл ажил үргэлжилсээр байна.